جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگاهی تطبیقی به رویکرد «الاهیات کرکگور» و «اشاعره متقدم» است. بر اساس این کتاب برای معرفی و عرضه محتوای با ارزش و البته سنتی و قدیمی کلام اسلامی نیازمند آن هستیم که کلام اسلامی را رودرروی الهیات جدید قرار دهیم. حضور دیدگاه‌های الهیاتی جدید در طرف دیگر مقایسه می‌تواند روش، منطق، ادبیات و ساختار کلام اسلامی را سامان بدهد. به‌منظور رسیدن به بخشی از این هدف، در این کتاب کلام اشاعره متقدم با الهیات کرکگور که فیلسوف اگزیستانسی و الاهیدان ایمان‌گرای مسیحی است در دو مسأله ایمان و اخلاق مقایسه شده‌اند. به باور نگارنده، منشأ نزدیکی این دو گونه از الهیات، عقل‌گریزی و ایمان‌گروی آن‌هاست.

مسئله شر از مهم‌ترین مسائل در حوزه فلسفه دین و الاهیات محسوب می‌شود. در مسئله قرینه‌ای شر احتمال وجود خدا به دلیل وجود شرور گزاف در عالم کاهش می‌یابد. تئودیسه پاسخی است به اینکه شرور در عالم گزاف نیستند و توجیه و دلیلی در پس آنها وجود دارد.با وقوع فاجعه هولوکاست بسیاری از الاهیدانان یهودی و بعضی از الاهیدانان مسیحی در امکان و اعتبار تئودیسه تشکیک و نظریه آنتی‌تئودیسه را مطرح کردند. جان راث مسیحی با نوشتن مقاله‌ای با عنوان «تئودیسه اعتراض» تئودیسه‌ای مطرح کرد که در عین شباهت به آنتی‌تئودیسه تفاوت‌هایی با آن داشت. وی در این مقاله با الهام از کتاب ایوب بیان کرد که انسان‌ها باید همانند ایوب به درگاه خدا تضرع و شکایت کنند تا خدا به آنها پاسخ دهد و با استفاده از قدرت مطلق خود از رنج‌های بشر بکاهد.در این تحقیق نخست تئودیسه اعتراض را معرفی و تفاوت آن را با آنتی‌تئودیسه بیان می‌کنم، سپس به تحلیل مفاهیم اعتراض و تئودیسه خواهم پرداخت. در این بین به لوازم الاهیاتی پذیرش تئودیسه اعتراض ذیل دو عنوان «صفات خدا» و «صفات انسان» اشاره کرده‌ام. در پایان کوشیده‌ام مزیت‌ها و کاستی‌های تئودیسه اعتراض را برشمرم.از مزیت‌های تئودیسه اعتراض می‌توان به اتخاذ رویکرد معتدل به جای رویکرد حداکثری اشاره کرد. همچنین، رویکرد عمل‌گرایانه به جای رویکرد نظری به مسئله شر از دیگر مزایای این تئودیسه است. مزیت دیگر این تئودیسه پاسخ هم‌زمان به مسئله عاطفی شر است. اعتنا به حوادث تاریخی نیز از مزیت‌های دیگر آن است. نقدهایی که به این نظریه وارد شده را ذیل عناوینِ «تعارض عشق الاهی با اعمال قدرت خدا»، «تعارض اختیار انسان با دخالت خدا»، «عام نبودن پاسخ تئودیسه اعتراض و وابستگی آن به سنخ روانی انسان‌ها»، «خیرخواهی خدا به عنوان کلیدی‌ترین عنصر دین» و «نفی امید به خدا» در تئودیسه اعتراض دسته‌بندی کرده‌ام.

در جلد نخست این مجموعه، نگاه‌های سنتی و نقد آنها و در جلد دوم رویکردهای الاهیاتی مدرن را از نظر خواهیم گذراند. در جلد نخست، ابتدا دو روایت تحلیلی و تازه از برهان شر از جمله روایت شلنبرگ را چیده‌ام تا با اصل برهان شر از راه تقریرهای تازه آن آشنا شویم. سپس پای سخن «فیلسوفان کلاسیک» همچون هایدگر، هیوم، کانت، فروید و یونگ و «الاهیات ادیان» شامل «تئودیسه یهودی»، «تئودیسه مسیحی»، «تئودیسه اسلامی» و «تئودیسه هندی» می‌نشینیم. بعد از آن علل و عوامل «ناکامی تئودیسه‌های سنتی» را از نظر متفکران مدرن پی‌گیری می‌کنیم. میخوانیم که از نظر منتقدان مدرن سه نوع «نقد گفتمانی»، «نقد اخلاقی» و «نقد اگزیستانسی» به الاهیدانان سنتی وارد است. در جلد دوم که به بازنمایی پاسخ‌های جدید می‌پردازد، حاصل کوشش خلاقانه و تحول‌خواه «الاهیات مدرن» در پاسخ به مسئله شر را از نظر می‌گذرانیم: از «الاهیات خدای گشوده» تا «الاهیات پویشی»، «الاهیات اعتراض»، «الاهیات شکاکانه»، «الاهیات مبتنی بر معرفت‌شناسی اصلاح شده»، «الاهیات صلیب»، «الاهیات شبانی»، «الاهیات اگزیستانسی»، «الاهیات عمل‌گرایانه» و «الاهیات فمینیستی».

علامه طباطبائی و قدیس اگوستین از جمله بزرگترین فیلسوفان دو حوزه اسلام و مسیحیت هستند که مساله شر و ارتباط آن با صفت خیر بودن خدا را مورد مطالعه قرار داده‌اند و دیدگاه های دقیق آنان در بسیاری از وجوه با هم مشترک و در بعضی از موارد مخالف هستند. در این پژوهش به بررسی نگاه این دو متفکر درباره صفت خیر بودن خدا می پردازیم، صفت خیر بودن خدا از سه منظر قابل بررسی است: (1) خیر بودن خدا در پاسخ به مسأله شر، (2) خیر بودن خدا در بحث پیرامون صفات خدا (3) معنای خیر بودن خدا در زبان دین. وجود شر در نگاه هر دو اندیشمند در عالم هستی امری پذیرفته شده است اما در حقیقت و ماهیت آن، هر دو آن را بصورت یک امر عدمی، تحلیل و بررسی نموده اند. علامه اصل در معنای خیر را انتخاب می داند لذا شر را مکروه بالذات معرفی می کند. اگوستین، از عنوان کلّی شر، در اکثر موارد، مفهوم گناه را ارائه می دهد. علامه راه‌کار برون رفت از ناسازگاری ظاهری وجود شرور با وجود خدا و صفات حق تعالی را بسته به نوع شرور، به شر تشریعی و تکوینی تقسیم می نماید. اگوستین در مسأله ارتباط صفات خدا با وجود شر در عالم، خدا را دارای تمام صفات کمال به طور مطلق می داند، از دیدگاه او هیچ گونه شری در عالم وجود ندارد. علامه و اگوستین معقتد هستند که در موارد لازم باید ظواهر کتاب مقدس و قرآن را تاویل و در بعضی موارد معانی مجازی برای آن ارائه کرد اما در مسئله خود زبان، اگوستین زبان دین را زبان عرفی مردم می داند اما علامه معتقد است برای فهم کلام خدا اکتفا به لغت و اصول لفظی کافی نیست.

پژوهش حاضر با هدف بررسی توصیفی و پدیدارشناسانه پیامدهای الاهیاتی هولوکاست به عنوان یکی از مهمترین وقایعی که تأثیر بسزایی در تحولات الاهیات یهودی و مسیحی قرن بیستم داشته صورت گرفته است. هولوکاست بطور مستقیم تصور قربانیان را در سه حوزه «خدا، شر و ایمان» به چالش کشید و الاهیات را وارد فاز جدیدی از مسائل و مشکلات اجتناب‌‌ناپذیر نمود. ما با بررسی و نقد برخی از تصورات سنتی و جدید از خدا و مسئله شر به چگونگی واکنش الهی‌‌دانان یهودی و مسیحی به هولوکاست در دو حوزه تصور از خدا و مسئله شر پرداخته و درنهایت به بررسی ایمان در جهان پساآشویتس پرداختیم. مهمترین پرسش قربانیان و بعدها الهی‌‌دانان این بود که در تمامی سال‌‌های وقوع این جنایت خدا کجا بود و چرا مداخله نکرد؛ ازاین‌‌جهت مدل‌‌های مختلفی از خدا در الاهیات یهودی و مسیحی شکل می‌‌گیرد. از طرفی با وقوع هولوکاست مفهوم جدیدی از شر تحت عنوان «شر وحشتناک» به‌‌وجود آمد شری که به‌‌صورت سیستماتیک عده‌‌ای از انسان‌‌ها را از بین برد. در شرایطی که دیگر جایی برای تئودیسه‌‌پردازی نیست، معادله سنتی «شر مساوی با فقدان خیر است» کنار گذاشته می‌‌شود؛ ازاین‌‌پس الهی‌‌دانان به مقوله شر نه به عنوان یک امر انتزاعی؛ بلکه به عنوان یک واقعیت ملموس نگاه کردند. این مسئله در الاهیات مسیحی به شکل معنایابی برای رنج تعریف شد. در بحث ایمان، تأثیر هولوکاست بر قربانیان نیز متفاوت بوده است برخی به بی‌‌دینی مطلق رسیدند و برخی مذهبی‌‌تر شدند و برخی هم بی‌‌تأثیر بودند. نظر اکثر این قربانیان در مورد نابودی انسان‌‌ها در هولوکاست این است که ما نمی‌‌توانیم عملکرد خدا را مورد قضاوت قرار دهیم. در همین راستا به انواع مختلف ایمان که در الاهیات یهودی پساهولوکاست مطرح شده است اشاره کرده و درنهایت به ایمان پساهولوکاستی در الاهیات مسیحی نیز پرداختیم که در این الاهیات ایمان بیشتر مبتنی بر امید و تعامل همدلانه است.

در سنت برهان‌آوری کلاسیک اشکالی وجود دارد و آن اشکال دوسویگی براهین اثبات وجود خداست. هر برهانی که برای اثبات وجود خدا اقامه شده، برهان ضدی با مکانیزمی واحد از سوی خداناباوران طراحی شده است. این سوال که آیا چنین امری به معنای بی‌اعتباری براهین اثبات خداست یا خیر یا ایمان خداباوران را مطابق با مبانی عصر روشنگری نامعقول می‌کند یا خیر، ما را بر آن می‌دارد که از راه‌حل‌های جدیدی سراغ بگیریم تا بتوان از طریق آن همچنان فرآیند اقامه استدلال بر اثبات خدا را معقول شناخت و از آن دفاع کرد. ادعای ما در این پژوهش این است که طرحی در زمینه بازتعریف برهان یا ماهیت اصلاح شده برهان یافته‌ایم که می‌تواند سبب برون‌رفت سنت برهان‌آوری از چالش اشکال دوسویگی براهین اثبات خدا شود. در این پژوهش شانزده مورد از موارد اشکال دوسویگی در براهین اثبات خدا را استخراج کردیم و طرح ماورودس را بر آنها پیاده و عملیاتی کردیم و با استفاده از طرح جرج ماورودس، فیلسوف دین و معرفت‌شناس اصلاح شده، نشان دادیم که خداباور همچنان در اعتقاد به براهین اثبات وجود خدا معقول است. در تعریف برهان از نگاه ماورودس علاوه بر دو عنصر بنیادین تعریف سنتی از برهان که عبارتند از «صدق مقدمات» و «اعتبار منطقی»، سخن از عناصر ذهنی روانشناختی می رود که عبارتند از «قطعی بودن» و «قانع کننده بودن». این دو شرط جدید کمک می کند خداباور بر اساس پیش داشتها و فرضهای تعریفی و ارزشی در نگاه و جهان بینی خود بتواند در اقامه و دفاع از براهین اثبات خدا معقول باشد. البته توجه داریم که این اصلاح ماهیت برهان درست همانند دیگر طرحهای معرفت شناسی اصلاح شده هزینه‌ای معرفت شناختی دارد که طرح معرفت شناسی اصلاح شده باید آن را بپردازد و آن اینکه نسخه های براهین ضد نیز می توانند در چشم اندازها و دیدگاههای مورد پذیرش خود معقول انگاشته شوند.

توضیحات کاوه بهبهانی پیرامون سخنانش در این نشست: کتاب دربارۀ شر مجموعۀ برگزیده‌ای است از ترجمۀ مقالاتی در فلسفه و الاهیات شر به سرپرستی نعیمه پورمحمدی (انتشارات طه). جلد اول کتاب به الاهیات سنتی و جلد دوم آن به انواع الاهیات مدرن می‌پردازد. در این نشست کوشیده‌ام از اهمیت پروردن تصاویر نو از خداوند (پروردن ذائقۀ الاهیاتی) در رویارویی با شر سخن بگویم و با طرح ایدۀ انسان چندپاره به قدر وسع، نشان دهم که اهمیت خواندن این کتاب در چیست. دربارۀ کتاب: در این مجموعه، در جلد نخست کتاب دربارۀ شر نگاه‌های سنتی و در جلد دوم رویکردهای مدرن را از نظر خواهیم گذارند. در جلد نخست که به بازتاب واکنش‌های سنتی به مسئله شر اختصاص دارد، در آغاز مقدمۀ سرپرست مجموعه را می­خوانیم که به مرور کلی ادبیات مسئلۀ شر می­پردازد. پس از آن دو روایت تحلیلی و تازه از «برهان شر» آمده است تا با اصل برهان شر از راه تقریرهای تازۀ آن آشنا شویم. سپس پای سخن «فیلسوفان کلاسیک» همچون هایدگر، مک‌برَیِر، فروید و یونگ و «الاهیات ادیان» شامل «تئودیسه یهودی»، «تئودیسه مسیحی»، «تئودیسه اسلامی» و «تئودیسه هندی» می‌نشینیم. در آخر علل و عوامل «ناکامی تئودیسه‌های سنتی» را از نظر متفکران مدرن پی­گیری می‌کنیم. می‌خوانیم که از نظر اندیشمندان مدرن سه نوع نقد «گفتمانی»، «اخلاقی» و «اگزیستانسی» به اندیشمندان سنتی وارد است. در جلد دوم که به بازنمایی پاسخ‌های جدید می‌پردازد، گزیده‌ای از کوشش‌های خلاقانه و تحول‌خواه «الاهیات‌های مدرن» در پاسخ به مسئله شر آمده است: «الاهیات خدای گشوده»، «الاهیات پویشی»، «الاهیات اعتراض»، «الاهیات شکاکانه»، «الاهیات تحلیلی»، «الاهیات روایی»، «الاهیات صلیب»، «الاهیات شبانی»، «الاهیات اگزیستانسی»، «الاهیات عمل‌گرایانه» و «الاهیات فمینیستی». این نمونه‌ها خواندنی و آموختنی هستند. کتاب در دو جلد با حجم ۱۵۰۰ صفحه از سوی انتشارات کتاب طه در تابستان ۹۸ منتشر شده است. دربارۀ مقالات: شصت مقالۀ این مجموعه را در یک کتاب به زبان اصلی نمی­توان یافت. مقالات از منابع گوناگون گردآوری و در کنار هم چیده شده­اند. راز گردهم­آوری و چیدمان این شصت مقاله در یک مجموعه انتقادهایی است که این آثار به پاسخ­های الاهیات سنتی به مسئله شر وارد دانسته­اند و در پی آن از الاهیات سنتی به الاهیات مدرن گذر کرده­اند. دربارۀ مترجمان و ویراستار: نعیمه پورمحمدی، سید محمد حسین صالحی، مهدی خسروانی، محمد حقانی فضل، حمید هاشمی کهندانی، پریسا شکورزاده، کوثر طاهری، احمدرضا هاشمی، طیبه حقانی فضل، کوثر موسوی، سعیده میرصدری و فهیمه زعفرانی مترجمان این مجموعه هستند. سید محمدحسین صالحی ویراستار زبانی و ادبی کل مجموعه است. دربارۀ سرپرست مجموعه: نعیمه پورمحمدی، استادیار فلسفه دین در دانشگاه ادیان و مذاهب در قم، آثار متعددی در باب مسئلۀ شر در شکل مقاله، سخنرانی علمی در دانشگاه­های خارجی، کارگاه، تدریس و راهنمایی پایان­نامه در پروندۀ علمی خود دارد. سرپرستی این مجموعه (شامل انتخاب مقالات و مترجمان، نظارت بر کار مترجمان و ویراستار، فصل­بندی کتاب، نگارش چکیده برای مقالات، نگارش مقدمه کتاب و ترجمه بخش عمده­ای از مقالات) بر عهدۀ او بوده است. پیش­تر کتاب ایمان و اخلاق (انتشارات دانشگاه ادیان ۹۰) و کتاب جهان معلول­ساز (انتشارات توانمندان، ۹۸) به تألیف او و کتاب بازگشت به عقل (انتشارات علمی فرهنگی ۹۰) و درباره خدا (انتشارات علمی فرهنگی ۹۳) به ترجمه او منتشر شده است.