جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امپراتوری تیموریان قرن نهم و دهم هجری از دوره‌های درخشان تمدن اسلامی افغانستان است که محققان تاریخ و تمدن اسلامی ــ اعم از مسلمان و غیر مسلمان، البته بدون توجه به جایگاه علما و هنرمندان شیعی ــ تحقیقات فراوانی درباره آن انجام داده‌اند. پرسش اصلی این پژوهش این است: «شیعیان افغانستان چه نقشی در رشد و شکوفایی تمدن اسلامی عصر تمیوریان داشته‌اند؟». هدف این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته نیز نشان دادن نقش فراموش‌شده شیعیان افغانستان در گسترش و رشد عناصر تمدن اسلامی است. بر اساس تحلیل منابع تاریخی، ادبی و آموزه‌های مذهبی موجود در آثار هنری دوره تیموریان، یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که علما و هنرمندان شیعی افغانستان نقش بزرگی در خلق و گسترش رنسانس تیموری ایفا کرده‌اند.

سلطه استعمار و عقب‌ماندگی جوامع اسلامی از یک سو، و پیشترفت اروپا از سوی دیگر، متفکران اسلامی را واداشت تا عوامل انحطاط تمدن اسلامی را شناسایی کرده، زمینه‌های ایجاد تحول و اصلاح را فراهم آورند. این روند اصلاح، ابتدا با اقدامات سید جمال الدین آغاز شد و با حرکت اندیشمندان دیگری چون: کواکبی، عبده، رشیدرضا، اقبال و نظایرآن تداوم یافت. (تاریخچه موضوع) اما زوایا و ابعاد اندیشه اقبال لاهوری، در باره علل درونی انحطاط تمدن اسلامی در اشعار اردوی وی، به‌روشنی تبیین نشده است. (تبیین مسئله) این موضوع مهمی است که اندیشمندان به صورت جدی به آن نپرداختند. (پیشینه تحقیق) بنابرین، طرح اینکه عوامل درونی انحطاط تمدن اسلامی در اشعار اردو اقبال کدام‌اند، پرسش اساسی نوشتار حاضر است.(سؤال) انحراف‌های فکری و دینی، سنت‌گرایی و محافظه‌کاری، انحطاط فرهنگی و اختلافات داخلی، مهم‌ترین عوامل درونی انحطاط تمدن اسلامی به شمار می‌آیند. (فرضیه) از مقاصد این مقاله، شناسایی عوامل درونی انحطاط تمدن اسلامی در اشعار اردوی اقبال است؛ تا اینکه با پرهیز از آنها بتوانیم زمینه‌های ایجاد تحول و اصلاح را در کشورهای اسلامی فراهم آوریم. (هدف) این نوشتار، با روش توصیفی ـ تحلیلی در صدد بیان عوامل درونی انحطاط تمدن اسلامی می‌باشد. (روش) مقاله بر لزوم وحدت امت اسلامی، جد و جهد را در سایه تعقل و تفکر و مبارزه با تحجر و رکود فکری تأکید می‌کند. (یافته)

علامه نایینی از بزرگ‌ترین اندیشه‌وران سیاسی ایران، با نگارش کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، گام مهمی در تبیین مفاهیم جدید سیاسی با استفاده از مبانی دینی و سنتی برداشت؛ به همین دلیل، شناخت اندیشه وی از اهمیت فراوانی برخوردار است. در این مقاله، با استفاده از روش جستاری اسپریگنز که از مشاهده بی‌نظمی و شناخت مشکل آغاز می‌شود و با ترسیم جامعه آرمانی و دادن راه‌حل پایان می‌یابد، به بررسی نو از اندیشه سیاسی ایشان می‌پردازیم‌. از نظر نایینی، انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس نظم مطلوب به شمار می‌آید و انحلال مجلس و استبداد صغیر، آغاز بحران است که علامه با بررسی، به این نتیجه می‌رسد که مشکل، استبداد است. وی جامعه آرمانی را در سیره پیامبر و امامان معصوم: می‌بیند و بر این اساس، راه‌حل می‌دهد که اغلب حول محور شورا و آزادی و مساوات است، و با استفاده از این مفاهیم، سعی در تحدید استبداد دارد.

تفسیر سابقه ای به درازای عمر انسان دارد و همواره، چه در عصر باستان چه در قرون وسطی، در برخورد با طبیعت و متن، به یاری انسان آمده است، اما هرمنوتیک، که روشی است برای تفسیر علمی درک نیت مولف یا گوینده، محصول قرون جدید به ویژه عصر روشنگری قرن هجدهم است، که پس از آن شیوه ای مهم در تحلیل حوادث، در عرصه علوم انسانی، شد. به رغم ادعای هرمنوتیک، مبنی بر تلاش در رفع خلأ تحلیل علمی با استفاده از شیوه ای غیرتجربی، این روش چندان نتوانسته است عطش علوم انسانی را، برای راه یافتن به بطن وقایع و تحلیل آن ها، رفع کند و اعتبارسنجی روش شناسی هرمنوتیک در علوم انسانی و اسلامی نشان از ناکارآمدی آن در تحلیل پدیده ها، در عرصه علوم انسانی و اسلامی، دارد. گمان بر این است که هرمنوتیک غیرتجربی، در فضای تجربه گرایی غرب، تجربه زده شده است و در صورتی ناکارآمدی اش، در تحلیل حوادث علوم اسلامی، برطرف می شود که از این فضا بیرون آورده شود و به سوی فهم دینی سوق یابد.

حکومت‌های اقتدارگرا و متکی به قدرت‌های فرامنطقه‌ای در خاورمیانه، با ایجاد محرومیت در زندگی شهروندان خود، زمینه واگرایی‌های ایدئولوژیک و سیاسی را به دلیل مطالبات دموکراتیک میان آنان فراهم کرده‌اند. چالش میان دو گفتمان سیاسی شیعی و تسنن رادیکال، از این زاویه قابل تحلیل است. این واگرایی به‌وسیله سرویس‌های اطلاعاتی برخی کشورها، با هدف تضعیف سیادت سیاسی جهان اسلام، در حال توسعه است. جنبش‌های اسلامی، در نقاط مختلف خاورمیانه با رویکرد دموکراتیک برای برون‌رفت از این بحران اجتماعی، در صدد کسب جایگاه واقعی خود هستند. پژوهش حاضر، به این سؤال پاسخ می‌دهد که گفتمان سیاسی شیعی و جهانی‌شدن با رویکرد دموکراتیک، در بازتولید سلفی‌گری معاصر چه تأثیری داشته است؟ گمانه‌زنی این مقاله برآن است که روند تکامل در چارچوب نظری و ساختار عملی گفتمان سیاسی شیعه و پیوند آن با گفتمان جهانی، موجب رقابت گفتمان تسنن رادیکال با آن شده و روند ضددموکراتیک تسنن رادیکال، بحران در جهان اسلام را افزایش داده و خشونت در منطقه و جهان را تشدید کرده است. دست‌یابی به هم‌گرایی دموکراتیک به عنوان یک راه‌کار برای گفتمان‌های یادشده می‌تواند در برون‌رفت از بحران سودمند باشد. داده‌های منابع اصلی از طریق مطالعات تاریخی به شیوه میان‌رشته‌ای، دست‌یابی به تقریب گفتمان‌ها را میسر خواهد کرد. گسترش صلح و هم‌زیستی جهانی و توسعه هم‌گرایی دموکراتیک اسلامی، در عرصه نظری و عملی، در جهت تأمین منافع جریان‌های درگیر، دستاورد این مقاله خواهد بود.

ظهور اندیشه اسلام میانه رو در ترکیه و حاکمیت یافتن آن در عرصه اجتماعی و سیاسی این کشور از جمله رویدادهای جهان اسلام است که توجهی جدی را می طلبد؛ پس از نهضت بیداری اسلامی، تلاش می شود این گفتمان - که، با اتکا بر برداشتی کثرت گرایانه از اسلام، توانسته است در عرصه داخلی از سد لائیسیته متصلب آتاتورکی عبور کند و نیز اسلام گرایان سیاسی (اربکانی) را به حاشیه براند - الگویی برای حکومت داری مطلوب اسلامی در نظام های جدید سیاسی و بدیلی برای جریان انقلاب اسلامی ایران در کشورهای عربی معرفی شود.پرسشی که موجب شده است نگارندگان این مقاله به بررسی رویکردهای سیاسی اسلام میانه رو همت گمارند این است که اساسا ویژگی های این گفتمان چیست که کشورهای غربی درصددند آن را الگویی برای کشورهای اسلامی قرار دهند (سوال). در پاسخ به این پرسش، نویسندگان بر این باورند که وجود نوعی گرایش صوفیانه در اسلام میانه رو ترکی و تلفیق آن با اندیشه های غربی سبب شده است این قرائت از اسلام، در این کشور، قابلیت اجرایی بیشتری بیابد و همین مساله در رویکردهای سیاسی این گفتمان نیز متبلور شود (فرضیه)؛ از این رو، برای اثبات این مدعا، در این نوشتار، ضمن بیان گزارشی اجمالی از فرایند ظهور این گفتمان در ترکیه و معرفی موسسان و رهبران آن، رویکرد این گفتمان به جایگاه سیاست در اسلام و موضوعات مرتبط با آن - همچون نقش دولت در جامعه اسلامی، اسلام و لیبرالیسم غربی، اسلام و انقلاب و نیز تمدن اسلامی بررسی شده است (روش).نویسندگان این مقاله، که در پی نشان دادن چالش های اسلام لیبرالی ترکی در مصاف با اسلام سیاسی بوده اند (هدف)، به نتایجی دست یافته اند که از آن جمله عملیاتی شدن تفکر نوعثمانی در اسلام میانه رو ترکی و نیز اقدام دولت اردوغان در ترویج نوع جدیدی از سکولاریسم دینی است (یافته ها).

انحطاط از آن رو که همواره در جهان اسلام، حیات و ممات داشته، موضوع جدیدی به شمار نمی آید ولی طی چند سده اخیر، جلوه های تازه ای از آن پیدا شده که آن را در کانون گفت و گوهای اندیشمندان سیاسی مسلمان و سیاست مداران دول اسلامی قرار داده و از این رو، اهمیتی مضاعف یافته است. به بیان دیگر، بی ثمر بودن تلاش های نظری و عملی مسلمانان در حل پروژه انحطاط و ممانعت های آشکار و پنهان کشورهای استعماری غربی در توسعه کشورهای مسلمان، بر اهمیت این موضوع افزوده است و لذا انحطاط، عمده ترین مسأله جهان اسلام باقی مانده است، اما همچنان اختلافات دامنه داری بر سر راه بیرون رفت از انحطاط در جهان اسلام وجود دارد. ریشه این اختلافات می تواند بسیار باشد که یکی از آن ها و شاید مهم ترین آن، ابهام در مفهوم انحطاط است، موضوعی که تاکنون مورد معارضه جدی قرار نگرفته و لذا، مقاله پیش رو می کوشد با مراجعه به چند اثر مکتوب ماندگار در اندیشه سیاسی مسلمانان، پاسخی برای آن بیابد.