جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه خلق‌ از عدم (Creation ex Nihilio) نظریه رقیب «خلق از ماده ازپیش‌موجود» (Creation ex materea) یکی از بنیادی‌ترین مباحث در تاریخ اندیشۀ دینی و فلسفی است. این نظریه از لوازم ضروری و جدایی‎ناپذیر «توحید» در اسلام، مسیحیت و یهود است و از دیرباز تاکنون مهم‌ترین پرسش‌های مطرح در این زمینه، بحث چگونگی خلق اولیه از ﻋﺪم یا از ﺷﻲء دیگر بوده است. هدف این پژوهش تبیین، تحلیل و ارزیابی نظریه خلق‌ از عدم در اسلام، مسیحیت و یهود است. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای و تدبّر در کتب مقدس ادیان و متون مربوطه انجام شده است. برخلاف عقاید اهل صُدفه، طبیعت‌گرایان، فلاسفه یونان و ارسطو- که با توحید مناقات دارد- در ادیان توحیدی، خالقیت، امری مسلّم و بدیهی است. پیروان ادیان براساس تعالیم ادیان الهی، متکلمان و اغلب فیلسوفان بر این باورند که خداوند این عالم را آفریده است جهان، آغاز دارد و آفرینش از نیستی به هستی به صورت خلق و ابداع از هیچ (مسبوق به عدم) یا خلق «لا من شیء بوده» است.

کانت با تلقی زمان و مکان و مقولات به عنوان شرط شناخت، به تمایز میان پدیدارها و شیء فی‌نفسه پرداخت. نتیجۀ چنین تمایزی که اساس مکتب ایدئالیسم استعلایی اوست، عدم امکان شناخت شیء فی‌نفسه بود. هگل که شیء فی‌نفسۀ کانتی را مانعی در برابر ایدئالیسم مطلق خود می­دید، آن را به عنوان یک مفهوم تناقض‌آمیز کنار گذاشت؛ ولی مکتب او با چالش­های ناشی از حذف آن، مواجه شد. همین چالش­ها ما را به پی گرفتن نگرشی نوین به جایگاه شیء فی‌نفسه از منظر بوهم - به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فیزیک‌دانان معاصر فیزیک کوانتوم - وامی­دارد. نتیجۀ دو رویکرد آنتولوژیکی و اپیستمولوژیکی بوهم، تمایز میان کل (به عنوان حقیقت) و اشیاء (به‌عنوان پدیدارها) بود، این تمایز به تقابل دیدگاه بوهم با هگل می­انجامد؛ تقابلی که نتیجه‌اش، پذیرش شیء فی‌نفسۀ کانتی و عدم امکان تحقق دانش مطلق هگل است. در این نوشتار با شیوۀ تحلیلی - انتقادی تلاش خواهیم کرد تا باتوجه‌به پیشرفت‌های روزافزون علمی و فیزیکی به‌ویژه نظریات فیزیکی - متافیزیکی بوهم، تحکیم موضع کانت را در مورد شیء فی‌نفسه در برابر هگل به اثبات برسانیم. حاصل این تحقیق، هم‌پوشانی فیزیک و فلسفه در مورد مسئلۀ هستی و حقیقت و محدودیت اندیشه در شناخت بنیاد حقیقی عالم است.

تبیین صفات فعل خداوند به نحوی که انتساب آنها به خداوند با اعتقاد به بساطت مطلق او سازگار باشد یکی از مهمترین مسائل کلامی و اعتقادی ادیان توحیدی است که حل آن بدون در نظر گرفتن مبانی منطقی و فلسفی میسر نخواهد شد. در این مقاله سعی شده است تا با استفاده از معنای خاصی که از وجود و وجود رابط در حکمت متعالیه شده است، نحوهی موجودیت این صفات بررسی شود. صدرا تقسیم سه گانهی وجود را تغییر داده و وجود رابطی را منحل در وجود رابط میکند. مسئلهی اصلی ملاصدرا در این طرح، ربط موجودات متغیر به خداوند بسیط الحقیقه بوده است. در فلسفه مشاء مخلوقات که مظهر صفات فعل خداوند هستند رابطی تلقی میشوند. رابطی بودن موجودات نحوهای از هویت و استقلال را برای آنها در کنار حقیقت حق تعالی اثبات میکند. ملاصدرا با بسیط انگاشتن قضایا و رابط دانستن وجودهای رابطی مبنای منطقی و فلسفی استواری را برای انقلابی بزرگ در نگرش به موجودات جهان هستی پایه ریزی کرده است. در نتیجه این نگرش هویت و استقلال موجودات امری اعتباری تلقی شده و مانند رابط قضیه به صورت موجود در موضوع تقلیل مییابد. این تحلیل میتواند تعارض بین وجود صفات و بساطت ذات را از میان بردارد .

کانت در نقد عقل نظری خود معتقد است که کلیه براهین اثبات وجود خداوند مبنی بر برهان وجودی است یعنی برهانی که نفی آن ناممکن است. او نقدهای بسیاری بر این برهان روا می‌دارد، از این رو به بیان برهان در قالب برهان فطرت رو می‌آورد. فطرت از نگاه کانت در واقع به معنای نوعی استعداد است که فرد کسب می‌کند. بنابراین کانت فطرت را به عنوان راه جایگزینی برای اثبات وجود خداوند به کار می‌برد. غزالی نیز پس از بیان برهان حدوث، در دور دوم حیات خویش به بحث فطرت رو می‌آورد و فطرت را در معانی مختلفی مانند غریزه و عقل به کار می‌برد. او همچنین فطرت را امری نمی‌داند که از طریق استدلال منطقی به دست آید بلکه به باور او، باور به وجود خداوند از ابتدای خلقت در فطرت ماست. در حالی که کانت معتقد است ما باور به وجود خداوند را در طی حیات خویش کسب می‌کنیم نه این که از روز اول این باور در قالب تصورات در ما وجود داشته باشد.

مسأله رابطه ذهن و بدن یکی از مسائلی است که فلاسفه و دانشمندان همواره به آن توجه داشته اند. هرچند برای پیشینیان نیز روشن بود که در انسان، دو نوع متفاوت از حالات و رویدادها وجود دارند که تأثیر علی و معلولی بر یکدیگر دارند، اما نحوه تکون و ارتباط این دو نوع از حالات مسأله پیچیده ای بوده که همواره ذهن متفکران انسان شناس را به خود مشغول کرده است. بعضی از فلاسفه در تبیین حالات و رویدادهای جسمانی و ذهنی، معتقد به فیزیکالیسم هستند. فلاسفه دیگر ضمن ابطال فیزیکالیسم، اثبات کرده اند که انسان مرکب است از جوهری جسمانی و جوهری غیرجسمانی. از زمان دکارت تاکنون مشکل ذهن و بدن به این شکل در آمده است که چگونه می توان ارتباط های میان دو نوع شیء را تفسیر کرد. دو نوع شیئی که ظاهرا به کلی با هم متفاوتند؟ در یک طرف امور ذهنی مانند افکار و احساسات قرار دارند که آنها را اموری شخصی، آگاهانه و غیر مادی می دانیم و در سوی دیگر، امور فیزیکی قرار دارند که آنها را موجوداتی تصور می کنیم که جرم و امتداد مکانی دارند و به نحو علی و معلولی با دیگر اشیای فیزیکی تأثیر متقابل دارند. بسیاری از راه حل ها برای حل مشکل ذهن و بدن، به انکار وجود یا به نوعی کوچک و بی اهمیت شمردن موقعیت یکی از این دو نوع شیء خاتمه می یابد. به نظر می رسد ارسطو با استفاده از اموری نظر سرخه و وحدت انجام ماده و شکل در حل مسأله ذهن و بدن موفق بوده است.

تلاش­های فیلسوفان برای یافتن اساس محکم برای معرفت، منجر به یافتن معارفی شده­ است که به آن بدیهی می­گویند. حال بدیهی چیست؟ چه رابطه‌ای با شهود، وضوح و تمایز دارد؟ گسترۀ آن تا کجاست و چه رازی در بداهت بدیهی وجود دارد؟ این مقاله تلاش می‌کند پاسخ این پرسش‌ها را ازنظر ملاصدرا و دکارت بررسی کند. بررسی‌ها نشان می­دهد رابطۀ وضوح و تمایز با بدیهی، رابطۀ عام و خاص مطلق و با شهود احتمالاً مترادف است. پاسخ دو فیلسوف دربارۀ گسترۀ بدیهیات تصدیقی یکسان است و هردو آن را محدود به اولیات و وجدانیات می­دانند؛ ولی دربارۀ ملاک و راز بداهت تصدیقات، صدرا ویژگی درونی و مفهومی و دکارت بساطت گزاره­ها را معرفی می‌کند.