جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مورد اسرار نماز و تمایز بین نماز شرعی و نماز حقیقی، تألیفات زیادی از عارفان و حکیمان به­جای­مانده که شباهت اندکی بین آثار مستقل آن­ها وجوددارد. برجسته­ترین آن­ها متعلق به دو عارف نامدار جهان اسلام، صائن­الدین ابن­ترکه و محی­الدین ابن­عربی است. دیدگاه­های ابن­ترکه در رسالۀ اسرارالصلوه ایشان بدون ذکر احکام فقهی آمده و اسرار ارکان کمی، وضعی و قولی نماز براساس علم حروف بیان­شده­است. ابن­عربی در باب68 و 69 از کتاب فتوحات مکیه خویش ضمن بیان فتاوای فقهی خود، به­ترتیب به اسرار جزئیات طهارت و رازهای نماز پرداخته­است. به­طوری­که غیر از تعداد اندکی از عارفان، همچون سبزواری یا امام خمینی دیگران تحت­تأثیر افکار وی، آثار خود را تألیف­کرده­اند. ایشان با ذکر جزئی­ترین دستورات شرعی به­صورت وجوبی و ندبی، سرّ آن­ها را نیز بیان­کرده که از نظر کمی و کیفی همانند دیگر دیدگاه­های وی، گوی سبقت را از دیگران ربوده­است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه­ای، همراه با تصحیح نسخۀ خطی با شیوۀ انتقادی می­باشد. این نوشتار بر آن است که برجسته­ترین نکات این دو اثر نفیس را به­اختصار معرفی­کرده و ضرورت رویکرد عرفان عملی را در پاسخگویی نیاز بشر به نیایش، خاطرنشان­کند.

یکی از اوصاف ثبوتی و کمالی و ذاتی خداوند، علم است. خدای تعالی هم به ذات خود و هم به همه موجودات آگاه است. مراتب علم خداوند شامل علم به ذات، علم به موجودات و مخلوقات قبل از آفرینش آنها، علم به موجودات و مخلوقات پس از آفرینش آنها می باشد. علامه خفری و نظریاتش با توجه به تقدم زمانی که بر ملاصدرا داشته است، بیان می کند که، خداوند به همه موجودات در مقام ذات علم فعلی دارد که نامتناهی، خطاناپذیر و بدون تغییر است. ملاصدرا نیز بدون کمترین انحرافی از اصالت وجود و بدون آنکه کوچک‏ترین آسیبی به وجود بحت و صرف و بسیط‌بودن خداوند برسد، وجود علم خداوند را به ذات خویش، علم خداوند به جمیع اشیا و ماهیات را در مقام ذات به اثبات می‎رساند. یافته ها:یافته های تحقیق حاکی از آن است که، با وجود اختلاف آراء در میان علامه خفری و ملاصدرا، وجه اشتراک نیز قابل مشاهده است.مهم ترین عوامل وجه اشتراک و هم زبانی میان ایندو اندیشمند در باب علم الهی، اصول و مبادی تفکرشان است و این که هم علم الهی را ازلی و عین ذات الهی دانسته اند و هم خداوند در مرتبه ذات خویش، به جمیع ماسوی علم بسیط دارد، که در عین حال، کاشف از تفاصیل ماسوی است. هدف: هدف از این پژوهش این است که با مروری مستند بر دیدگاه ملاصدرا و علامه خفری در باب علم الهی و مراتب آن، جامعیت این دیدگاه را به تصویرکشیم.

دلیل‌های بسیاری برای اثبات وجود واجب‌الوجود در تاریخ دین، فلسفه و کلام اقامه شده‌‌ است؛ دلیل‌هایی که فارغ از موجه‌بودن یا نبودن، بسیاری را قانع کرده و منشأ باور به وجود خداوند در اذهان بسیاری از انسان‌ها شده ‌است. ابن‌سینا نیز از جمله فیلسوفانی است که راه‌های متعددی را برای اثبات وجود واجب‌الوجود پیموده است. از منظر ابن‌‌سینا «مصداق وجود و مصداق موجود»، «مصداق ممکن‌الوجود»، «مفهوم موجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» مسیرهای چهارگانه‌ای هستند که به اثبات وجود واجب‌الوجود ختم می‌شوند. این مقاله با ارائۀ تقریری با وضوح حداکثری از این چهار گونه دلیل و تبیین وجوه تمایز بین آن‌ها نشان داده است که تنها در صورت چشم‌پوشی از پاره‌ای ویژگی‌ها در یک سلسلۀ نامتناهی، می‌توان به انتاج دو دلیلی که بر پایۀ «مصداق وجود و موجود» و «مفهوم موجود» استوار هستند اذعان کرد. با این حال و در هر صورت، دلیل‌هایی که بر پایۀ «مصداق ممکن‌الوجود» و «مفهوم واجب‌الوجود» تبیین می‌شوند از اثبات وجود برای واجب‌الوجود ناتوان هستند.

تضاد به معنای تزاحم و ناسازگاری، همواره نظر بشر را به خود معطوف داشته و با این سؤال مواجه کرده که چرا به نحوی جنگ و ستیز و حتی اختلافات متعدد در میان اجزای عالم مشاهده می‌شود. مقاله حاضر در صدد بررسی تطبیقی این مسئله از دیدگاه دو فیلسوف شرق و غرب، ملاصدرای شیرازی و گئورک ویلهلم فریدریش هگل و بیان تشابهات و تفاوت‌های دیدگاه این دو است. این مهم با توجه به مبانی فکری، نظری و فلسفی آن‌ها تبیین شده است. به گونه‌ای که صدرالمتألهین تضادها و تزاحمات را ناشی از کثرت می‌داند؛ زیرا هر جا کثرت وجود دارد، گریزی از تضاد نیست. او تضاد را لازمه عالم امکان و دارای وحدت تشکیکی دانسته که در عالم ماده به حداکثر خود می‌رسد و پس از آن، عالم مثال و عقول قرار دارد که در آن تضادها به دلیل شدت مرتبه وجودی به حداقل رسیده و به صورت تفاوت جلوه می‌نماید. هگل با بیان اصل تضاد به عنوان مهم‌ترین اصل از اصول دیالکتیک، آن را به عنوان امری درون ذات اشیاء می‌داند که در جریان حرکت دیالکتیکی صورت می‌گیرد و نشانه‌ای از بالقوگی در ظهور اندیشه مطلق تصور کرده که با حرکت از مقولات نازل‌تر به سوی مثال مطلق در جریان است و از این سیر دیالکتیکی به تضاد تعبیر کرده است.

این کتاب مجموعه مطالب ارائه شده به «زبان عربی» در سمینار بین المللی است که «بیت الحکمة» تونس با همکاری «معاونت پژوهشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی» ایران در سال 2013م.برگزار کرد. این کتاب در سال 2014م.منتشر گردید.

فلسفه‌ی ملاصدرا تنها فلسفه‌ی پویشی در فلسفه‌ی اسلامی است و به همین دلیل می‌توان او را فیلسوف دگرگونی‌ها و حرکت‌های جوهری نامید. مبانی فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا را می‌توان به اجمال چنین گفت: اصالت وجود (عینی و واقعی)؛ وحدت وجود (سنخی و شخصی)؛ تشکیک در مراتب وجود؛ قاعده‌ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء؛ حرکت اشتدادی و حرکت جوهری؛ و نظریه‌ی زمان ـ مکان. "وایتهد"، فیلسوف و ریاضی‌دان و منطق‌دان بریتانیایی است که تلاش‌های برجسته‌ای برای فراهم ساختن نظام فیزیکی مبتنی بر جهان‌شناسی علمی به انجام رسانده است. چهار موضوع فلسفی وایتهد عبارت‌اند از: نظریه‌ی پویش خلاق؛ تئوری موجودات واقعی، تئوری دریافت‌ها؛ و تلفیق دوگانگی سوژه و ابژه. در بررسی کلی وجوه مشترک نظریه‌های شناخت وایتهد و ملاصدرا به نتایجی از این دست می‌توان دست یافت: از نظر ملاصدرا ادراک و علم به معنای واحدند و ادراکات به ادراکات ـــ تخیلی و احساسی اطلاق می‌گردد. وایتهد نیز علم و ادراک را یکی دانسته؛ بنابر پویشی بودن و سیلانی بودن پدیده‌های مادی، معلوم واقعی نمی‌تواند عین پدیده‌های مادی باشد. بنابراین هر دو فیلسوف در مساله شناخت، وحدت را شرط هر نوع ادراک می‌دانند و بر اساس ساختارهای فلسفی خویش به شیوه‌های مختلف به خلاقیت ذهن در تولید کثرات و تکثیر وحدات تاکید دارند؛ هیچ پدیده‌ی واقعی در مقایسه با پدیده‌های دیگر از تجربیات یکسان و همانند برخوردار نیست (وایتهد) و افاضه‌ی فیض از جانب حق نیز تکراری نیست و در هر لحظه شانی و فیضی خاص در جهان متجلی می‌گردد (ملاصدرا) و... نویسنده در این کتاب کوشیده تا فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا و وایتهد را تنها در دو مقوله‌ی هستی‌شناسی و شناخت‌شناسی بررسی کند، تشابهات و تفاوت‌های آن‌‌ها را نشان دهد و به گونه‌ای تطبیقی موضوعات فلسفه‌ی آن دو را تحلیل نماید.

این رساله در صدد است تا بیان دارد که اندیشه ی سیاسی در قرون هجده و نوزده مبتنی بر متافیزیک و مابعدالطبیعه بود و درکالبدشکافی تئوریک خود؛ مشهورات سیاسی و ایدئولوژیک خویش را مشروط به شاخص‌های معرفت‌شناختی و متافیزیکی می‌کرد. خود مدافعان اندیشه ی سیاسی نیز این تقدم مابعدالطبیعه بر اندیشه‌ی سیاسی را قبول داشته و رعایت می‌کردند. تا این که در پایان قرن نوزدهم این اندیشه پیش آمد که تأسیس و قوام علوم ربطی به فلسفه و متافیزیک ندارد. ریچارد رورتی نوپراگماتیسم آمریکایی، در دفاع از آراء و نظرات جان رالز، بر این باور است؛ که حقانیت و مشروعیت یک نظام اجتماعی و یا سیاسی یا برتری یک نظام اجتماعی و سیاسی بر سایر نظامها، بی نیاز از دفاع فلسفی و نظری است. این تقابل دیدگاه ما را برآن داشت تا به نسبت سنجی میانِ رابطه ی متقابل تغییرات اجتماعی و فلسفه از دیگاه ریچارد رورتی و هگل بپردازیم . راه بردن به این مسئله ی محوری - چنان که در طول رساله آشکار است - از پاسخ به این پرسش بر می آید که رابطه ی متقابل تغییرات اجتماعی و فلسفه در هگل و رورتی چگونه است ؟ برای پاسخ گویی به این مسئله، به اندیشه های سیاسی و اجتماعی رورتی و سپس هگل پرداخته شد و یادآور شدیم که تأثر رورتی از هگل بیشتر سلبی بوده تا ایجابی، هرچند که دو فیلسوف تقدم فلسفه بر ساختارهای تحقق یافته در جامعه را انکار کرده اند و اصلاح سیاسی و ایده سازی در راستای بهبود وضعیت اجتماعی وسیاسی جامعه را پذیرفته اند؛ اما آنچه بجای آن پیشنهاد کرده اند مختلف و بعضاً متعارض است چنانکه، رورتی دمو کراسی را قبول دارد اما هگل با آن بشدت دشمن است.

مساله عقلانیت علم موضوعی است که همواره مورد توجه فیلسوفان علم است و همه سعی در ارائه مدلی برای عقلانیت علم بوده‌اند که براساس آن امکان داوری و ارزیابی نظریه‌های علمی را بدست آورند. اما در این میان لاری لائودن در واقع با دو رویکرد کاملاً متفاوت به علم و تاریخ و فلسفه آن مواجه بود. یک رویکرد می‌کوشید واقع‌گرایی و تقرب به ساختار واقعی جهان را هدف پژوهش‌های علمی معرفی کند و راه رفته علم را در بازسازی‌های عقلانی از آن بازنماید و به این ترتیب عقلانیت نهفته در آن را آشکار نماید. رویکرد دوم ، برعکس، می‌کوشید نشان دهد که چندان عقلانیتی در تاریخ علم وجود ندارد و تحولات تاریخی به‌گونه‌ای است که نه می توان آنها را بازسازی عقلانی کرد و نه می‌توان به‌طور قاطع پیشرفت را به آن نسبت داد. در این میان لائودن می‌کوشد که ارزش‌های هر دو رویکرد ، عقلانیت علم و پیشرفت آن از یک سو، و پذیرش نقش پارادایم‌ها و جامعه‌شناسی علم از سوی دیگر ، را حفظ کند. وی نه تفسیر پوزیتیویست‌ها و پوپری‌ها از عقلانیت علمی را می‌پذیرد و نه نسبیت‌گرایی تاریخی کوهن و نه به هرج‌و‌مرج‌طلبی ‌معرفت‌شناختی فایرابند تن در می‌دهد. لائودن در پی ارائه مدلی از عقلانیت است که تغییر و دگرگونی‌های نظریه‌های علمی، روش‌شناسی‌ها و اهداف علمی را امکان‌پذیر و عقلانی بنماید. لائودن ابتدا در کتاب « پیشرفت و مسائل آن» مدل سلسله‌مراتبی را ارائه می‌دهد که طبق این مدل، اجماع عقلی در علم با توافق نظر در سه سطح مشخص می‌شود. اما ایراد جدی مدل سلسله‌مراتبی در نبودن اهداف مشترک آشکار می‌شود. از این رو، لائودن در کتاب «علم و ارزش‌ها» به جای مدل سلسله‌مراتبی یک مدل شبکه‌ای را پیشنهاد می‌کند که در آن نظریه‌ها، اصول روش‌شناختی و اهداف‌شناختی متقابلاً به یکدیگر وابسته‌اند و به این نتیجه رسید که هر یک از مراتب ارزشیابی در معرض تغییر قرار دارد و هیچ پله بالایی غیر قابل تغییر وجود ندارد. امتیاز مدل شبکه‌ای بر مدل سلسله‌مراتبی این است که این مدل، ارزیابی عقلی اهداف‌شناختی را امکان‌پذیر و تغییرات هر سه سطح را تبیین می‌کند.اما از نظر منتقدان چنین مدلی به سبب رد اصول و قواعد روش‌شناختی ثابت علمی و پذیرش دگرگونی و تنوع در اهداف‌علمی و وابسته دانستن تغییرات هر یک از سطوح به ملاحظات مربوط به سطوح دیگر سرانجامی جز نسبیت‌گرایی ندارد. کسانی مانند جان وارل در نقدی بر کتاب «علم و ارزش‌ها» کوشید تا دوباره مدل سلسله‌مراتبی را احیاء کند. از نظر وارل تنها جایگزین برای نسبیت‌گرایی همانا وضع اصول ثابت ارزیابی نظریه علمی است و بدون وجود یک روش‌شناسی ثابت، دیدگاهی عینی برای داوری درباره‌ی پیشرفت ‌علمی ‌نخواهیم‌ داشت.لائودن در پاسخ به این انتقادات مدعی است راه حل نسبیت‌گرایی این نیست که نشان دهیم معیارها و استاندارد‌های روش‌شناختی از لحاظ تاریخی ثابت و تغییر‌ناپذیر است. زیرا، او اساساً نسبیت‌گرایی را به ثبات یا دگرگونی و تنوع روش‌شناسی مرتبط نمی‌داند. از نظر او آن چیزی که مستقیماً با ماهیت چالش نسبیت‌گرایی ارتباط دارد و می‌تواند از پس آن برآید، این است که نشان دهیم معیارهای روش‌شناختی به رغم تنوع و دگرگونی تاریخی همچنان از توجیه مقبولی برخوردار است.بنابراین، اختلاف لائودن و مخالفان او بر سر چالش نسبیت‌گرایی است. لائودن این چالش را متوجه توجیه‌ عقلانی اصول و قواعد روش‌شناختی می‌داند، خواه آن اصول ثابت و یکسان باشند، خواه متغیر و متنوع. و دیدگاه طبیعت‌گرایی دستوری را برای توجیه اصول روش‌شناسی پیشنهاد می‌کند. از دیدگاه مخالفان چنین توجیهی پاسخگوی چالش نسبیت‌گرایی نیست. زیرا اگر این چالش همان چیزی باشد که لائودن می‌پندارد، بنابراین بدون داشتن پایه و مبنایی ثابت، آزمون و مقایسه روش‌شناختی از عینیت لازم برخوردار نخواهد بود و نتیجه‌ای جز پذیرش نسبیت‌گرایی در پی نخواهد داشت. لائودن مدعی است که طبیعت‌گرایی دستوری‌اش میدان را برای توجیه معرفتی معیارهای روش‌شناختی باز نگاه می‌دارد و به همین دلیل گرفتار نسبیت‌گرایی نمی‌شود. اما گویی این پاسخ لائودن به چالش‌های نسبیت‌گرایانه ، مخالفان او را کاملاً خرسند نمی‌کند.کلید واژه‌ها: لاری لائودن، فرا روش‌شناسی ، عقلانیت سلسله‌مراتبی، عقلانیت شبکه‌ای، طبیعت‌گرایی دستوری.

مصونیت انبیا از ارتکاب قبایح و گناهان یکی از لوازم بعثت آنها و هدایت انسان به سمت کمال است. شناخت دقیق این آموزه، نقش بسیار شگرفی در سعادت و شقاوت انسان خواهد داشت؛ لذا تلاش‌های فراوانی در میان اندیشمندان دینی، برای شناخت حدود و ثغور و اقامه دلیل برای آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ایجی، ابن‌ابی‌الحدید و سید حیدر آملی را به‌ عنوان نماینده‌ای از سه فرقه کلامی مسلمانان می‌کاود و نشان می‌دهد که دامنه عصمت انبیا در نظر آنان با توجه به مبانی هر کدام، متفاوت تعریف شده است؛ این اختلاف مبنایی سبب اقامه ادله‌ای بعضاً متفاوت نیز شده است، اما هر سه اندیشمند در اعطایی‌بودن عصمت از جانب خدا اتفاق نظر دارند، گرچه نقدهایی به این باور آنها وارد شده است.