جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله های سوانح العشاق احمد غزالی و عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله رساله هایی هستند که به لحاظ موضوع، شیوه بیان، چگونگی به کارگیری زبان، و محتوا مشترکات زیادی دارند. خوانش همزمان و مطالعه بینامتنی این دو رساله می تواند شناخت ما را از قابلیت های این آثار دگرگون سازد و با ویژگی های مشترک یا منفرد آن ها آشنا نماید. بعد از مطالعه بینامتنی این دو رساله طبق نظریه ژرار ژنت، معلوم شد که عبهرالعاشقین به اشکال صریح، غیرصریح و ضمنی در ساختار کلی و جزئی، اعم از گزینش واژه، عبارت، اعلام، تلمیح به آیات و احادیث و داستان ها و بسیاری از اصطلاحات عرفانی و حتی تفکر حاکم بر اثر تا حد زیادی از سوانح العشاق متاثر بوده است. با وجود ویژگی گفت و گو مندی و چندصدایی در این دو رساله، هر یک دارای ویژگی های منفرد خاصی نیز هستند و رابطه بینامتنی آن ها وسیع تر از قیاس و تطبیق و برداشت مستقیم از متون پیشین است.

شاه داعی شیرازی یکی از شاعران عارف قرن نهم هجری، از شاگردان شاه نعمت‌الله ولی و از مبلّغان اندیشه-های عرفانی ابن‌عربی است که آثار متعدّدی به نظم و نثر از وی باقی مانده‌است. مثنوی «مشاهد» اوّلین مثنوی ازمثنوی‌های شش‌گانه‌ی وی است. این مثنوی از هفت مشهد تشکیل یافته که عبارتند از: طلب، تجرید، ذوق، کشف، معرفت، حقیقت و توحید. با توجّه به این‌که این اثر عرفانی تاکنون آن‌گونه که شایسته است، مورد مطالعه قرار نگرفته است، در این پژوهش اندیشه‌های عرفانی شاه داعی شیرازی در مثنوی یاد شده، با بهره‌گیری از روش تحلیلی - توصیفی مطالعه شده‌است. به این منظور ابتدا اصطلاحات عرفانی این مثنوی استخراج و با امّهات کتب صوفیّه و عرفای سنّت اوّل عرفانی مقایسه و تطبیق داده شد. سپس بازتاب اندیشه-های عرفانی ابن عربی و عارفان سنّت دوم عرفانی در مطالعه‌ی اصطلاحات عرفانی این مثنوی مطمح نظر قرار گرفت. حاصل این مطالعه و مقایسه و تطبیق بیانگر این نکته است که: 1. طرز تلقّی شاه داعی در بیان برخی از اصطلاحات عرفانی، با عرفای سنّت اوّل عرفانی مشابه هست. 2. شاه داعی در بیان مضامین عرفانی، مطابق با مشرب فکری خو و متأثر از اندیشه‌های ابن عربی به بیان مضامین عرفانی پرداخته است. 3. هرچند که میان سنّت اوّل و دوم عرفانی، یا به تعبیر برخی از صاحب‌نظرانِ معاصر، میان دو رویکرد عملی و نظری، در مثنوی مشاهد نمی‌توان خطّ و مرزبندی مشخّصی را معیّن کرد؛ امّا رویکرد هستی‌شناسانه شاه داعی، بیش از رویکرد معرفت‌شناسانه‌ در این اثر بازتاب پیدا کرده است و انتخاب عنوان «مشاهد» برای این مثنوی گویای تأکید شاعر برشهود و رویکرد هستی‌شناسی وی است.