جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت الهی در جهان اسلام، همان علم هستی شناسی یا آنتولوژی است که با طرح نظریة «اصالت وجود» توسط ملاصدرا، یک تحول اساسی و بنیادی پیدا کرده است. آنچه که بسیار قابل تأمل است و در این رساله تحقیق شده اینست که حکیم لاهیجی و فیض کاشانی که هر دو از شاگردان بنام ملاصدرا بودند، در مورد نظریة مهم اصالت وجود، اختلاف نظر اساسی پیدا کرده و همین اختلاف ریشه ای، منشأ اختلافات دیگری در وجود شناسی گردید که آن اختلافات عبارتند از: مسأله جعل، نحوة اتصاف ماهیت به وجود، مسأله تشخص، وحدت وجود، حرکت جوهری و عالم مثال. در هر یک از فصلهای این رساله بعد از تحقیق و بررسی و مقایسه دیدگاه فیض و فیاض در مورد مسائل فوق، نشان داده شده است که عامل اصلی اختلاف فیض و فیاض در وجود شناسی به نظریة اساسی اصالت وجود برمی گردد بطوریکه اگر ایندو حکیم در این مسأله اساسی هماهنگ و متفق بودند هیچیک از آن اختلافات بروز پیدا نمی کرد. بر این اساس بعد از اینکه در فصل اول و دوم، گرایش حکیم لاهیجی به نظریة اصالت ماهیت در جعل و تحقیق ارائه گردید، در فصل سوم به علل گرایش لاهیجی به نظریه مذکور پرداخته شد. آنگاه در فصل چهارم و پنجم نحوة قضاوت فیاض لاهیجی در مورد ملاک تشخص و نحوة اتصاف ماهیت به وجود براساس اصالت ماهیت تبیین گردید. و در فصلهای بعدی آمده است که چگونه حکیم لاهیجی سه مسأله وحدت وجود، حرکت جوهری و عالم مثال را با توجه به نگرش اصالت ماهیتی اش انکار می کند. ‎ ‎اما فیض کاشانی در تمام مسائل مذکور کاملاً بر طبق حکمت متعالیه استادش ملاصدرای شیرازی گام برمی دارد.

در تاریخ حدیث شیعه، روایات پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) مورد ارزیابی قرار گرفته است، لیکن پژوهشگران بیش از همه روایات فقهی را مورد توجه قرار داده­اند. در این میان، شایسته است تفسیر شارحان پیرامون روایات اعتقادی و اخلاقی نیز مورد توجه واقع شود. از این رو در این نوشتار، چند شرح مهم اصول کافی انتخاب گردید که از منظر روش شناختی مورد بررسی قرار گیرد. شروح گزیده ما عبارت است از: 1 تعلیقه میرداماد بر اصول کافی 2 شرح ملاصدرا بر اصول کافی 3 تعلیقات فیض کاشانی در الوافی (پیرامون احادیث اصول کافی) 4 شرح مولی صالح مازندرانی 5 شرح علامه محمدباقر مجلسی موسوم به «مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول». در این نوشتار نخست روش شناسی هر یک از این شروح مهم به طور جداگانه مورد بررسی قرار می­گیرد و سپس در یک فصل، دیدگاه شارحان در تفسیر و تبیین روایات با رویکرد تطبیقی مورد بررسی قرار می­گیرد.

ملاصدرا برای عقل معانی بسیاری برشمرده است کهبرخی ناظر به عقل نظری و برخی ناظر به عقل عملی اند. ملاصدرا معتقد است عقل در وجود انسان، حقیقت پیوسته ای دارد و انسان با حرکت جوهری خویش و در پرتوی عنایت عقل فعال، آن را به فعلیت می رساند؛ تاجایی که انسان می تواند به موجودی مجرد از ماده تبدیل شود. دکارت معتقد است عقل ممیز انسان از سایر موجودات، قوۀ درست حکم کردن و تمییز نادرست از درست، و در همۀ انسان ها یکسان است. معنای عقل دکارتی را باید در کارکرد عقل در فلسفۀ او جست؛ کارکردی که از دل ریاضیات بیرون می آید. عقل و روش در فلسفۀ دکارت فقط تمایز مفهومی دارند. عقل دکارتی هم مرتبۀ عقل بالملکه در فلسفۀ ملاصدراست. البته ملاصدرا به آن بسنده نکرده، بلکه آن را توسعه داده و برای آن مراتبی درنظر گرفته است. هردو اندیشمند، تعقل را در پرتوی نور عقلی و شهود معنا می کنند. ملاصدرا عقیده دارد عقل انسان می تواند به مرتبه ای وجودی برسد که عقول را مشاهده و صور عقلی را ادراک کند. دکارت معتقد است نور عقلی، همان عقل فطری ذهن است که اشیا را واضح و متمایز ادراک می کند.

حکمت یکی از واژه های مهم و اساسی در مجموعه کمالات انسانی و موضوعات قرآنی و بکار رفته در حیطه فلسفه اسلامی است. این واژه از طرف قرآن مورد تأکید و توجه قرار گرفته و «خیرکثیر» تلقی شده است. در چیستی حکمت و اینکه مدلول آن چیست حکما و فلاسفه و متکلمان و مفسران،تعاریف متعددی ابراز داشته اند که این تعاریف مختلف ناظر به موضوع و گاهی راجع به مسائل و در مواقعی درخصوص غایت حکمت می باشد. از پراکندگی و تکثر و تنوع تعاریف در این خصوص، بنظر می رسد. متعلقات ذهنی و مفاهیم درونی که مورد تعریف قرار گرفته، پراکنده بوده و بعبارتی دیگر، تعاریف پراکنده، ماخوذ از متعلقات ذهنی متفاوتی بوده است. دلیل این سخن آنست که هر فرد یا دسته ای، نه بر اساس آموزه های قرآنی و ریشه یابی لغوی حکمت، که بیشتر و پیشتر در راستای مشارب و مکتبهای فکری و عقیدتی و ارزشی خویش، حکمت را معنی و به تعریف آن پرداخته اند. آنچه از تبیین قران در این خصوص حاصل می شود آنست که این واژه، مصادیق متعدد و متنوعی دارد که بر معانی تشکیکی حکمت و مراتب و سطوح متعدد آن، اشاره دارد. لیکن بر اساس معارف قرانی و تحلیل ریشه ای واژه حکمت چنین برمی آید که این واژه در تمامی مراتب و معانی خود نمی تواند محروم از دو صفت«استحکام واستواری» و «منع و بازدارندگی بسوی اصلاح» باشد و فلسفه و علم و معرفت و هر چیز دیگر نیز، اگر خواستار اتصاف به حکمت باشد لزوماً نبایستی فاقد این دو وجه مشخصه باشند. در نگاه صدرالمتالهین، حکمت، همان نوری تلقی می شود که در تمامی ساحتهای وجودی انسان منبسط و در تمامی اعمال و افکار و اموراتش، منتشر و منشأ اثر می شود. در نگاه فخر نیز حکمت که به معنای «ردته» می باشد ضمن جلوگیری و منع از بدی، فعلیت تمامی کمالات تلقی می شود، زیرا تمامی کمالات در مجموعه کمالات علمی و کمالات عملی خلاصه می شود که هر دو اینها به حکمت عملی و نظری راجع است. از اینرو، تحقق حکمت، تحقق جمیع کمالات است. علامه طباطبایی نیز با برشمردن حکمت بعنوان ملکه ای درونی، که دارای استحکام و نفوذناپذیری و همراه با منع به طرف اصلاح است آنرا گونه ای از عصمت بر می شمارد که در مراتب والا و اشرف حکمت، نصیب فرد حکیم می شود. در مجموع می توان حکمت را به لحاظ موضوع، «روح حاکم بر قوانین و احکام مکتوب دینی» و به لحاظ مسائل ترکیبی از سه حوزه «تعقل و تأمل» و «وحی و دین» و «ریاضت و تقوی و کف نفس» و به لحاظ غایت «تشبه به پروردگار در سیاست و تدبیر و کمالات به قدر طاقت و توان بشری» تفسیر و تلقی نمود.