جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنای زندگی یکی از مهمترین و اساسی‌ترین دغدغه‌‌های انسان مخصوصا در عصر حاضر است. ویلیام جیمز از فیلسوفانی است که در باب تجربه‌دینی نظرات بدیعی دارد و رساله حاضر با بررسی آثار به جا مانده از جیمز با موضوع تجربه دینی و نظرات فیلسوفان در این زمینه، به پژوهش در کارکرد تجربهدینی در معنادادن به زندگی از منظر ویلیام جیمز پرداخته است. روش تحقیق پژوهش، روش تحلیلی، انتقادی بوده و برپایه مطالعات کتابخانه‌ای به صورت مطالعه مقایسه‌‌ای زنجیره‌‌ای انجام شده است. نتایج حاصله از پژوهش نشانگر این است که از منظر جیمز، تجربه‌‌های عرفانی درونگرا سرشت اصلی تجربهدینی است. ایجاد اتحاد در وجود انسان و ایجاد سرخوشی و آرامش و امید و مواجهه با مرگ از شاخص‌‌های اصلی زندگی معنادار است. جیمز با اتخاذ دو رویکرد دینی سالم‌اندیشی و روح بیمار، دین مورد نظر خود را در پس آگاهی از فقدان معنا توسط جان‌‌های ناخوش معرفی می‌کند و بدین سان، شرط لازم و کافی رسیدن به معناداری زندگی و نیز نجات و آرامش را در گرو تجارب دینی روح‌‌های بیمار می‌داند. وی به این مورد اذعان دارد که در خصوص دین نمی‌توان مانند موضوعات علمی دیگر به نتیجه گیری قطعی و مطلق دست یافت و در مورد مسائل دینی باید از قید«به طور کلی» استفاده کرد. با توجه به عدم قطعیت موضوعات دینی، انحصاری بودن و یا نبودن آن برای معناداری نیز فاقد قطعیت لازم و سالبه به انتفاع موضوع است. در نتیجه، تبیین‌‌های تجربی وی نیز ذاتا قابلیت انحصار تجربهدینی برای معناداری زندگی را ندارد و خود وی نیز صراحتا ادعایی خلاف این عدم قطعیت ندارد. با بررسی نظرات جیمز مبنی بر سوار شدن تجربهدینی بر احساس و اشتراک آن میان همه انسان‌‌ها، در می‌یابیم که تجربهدینی، یک امکان بالقوه برای همه انسان‌‌هاست که حصول آن، کشف معناداری زندگی را به همراه دارد. بدون چنین تجربه‌‌ای امکان کشف معنا وجود ندارد، هر چند همیشه راه برای جعل معنا باز است اما با حصول تجربهدینی مورد نظر جیمز، دیگر نیاز به هیچ فاکتور دیگری در رهیافت به معنا نیست.

هدف از‌این مقاله بررسی کارکرد تجربة دینی در معنادهی به زندگی از دیدگاه ویلیام جیمز به همراه توصیف و تحلیل نقدهای طرح شده است. وی باگوهر انگاری تجربة دینی آن را شرط لازم و کافی کشف معنا می‌داند. او دین را امری فردی و احساسی می‌داند که با شواهد ذهنی بودن احساسات و خصوصی بودن امر ذهنی، به مطابقت نظر جیمز با علم جدید و اختصاصی شدن تجربة دینی و معنادهی آن پی می‌بریم. همچنین تبیین‌های تجربی جیمز فاقد قطعیت است و ضرورتی در اثبات عقلی آن نمی‌بیند. شواهدی همچون تلاش برای جستجوی معنا توسط همة انسان‌ها و جعل معنا و تقلیل معناداری به هدفمندی نشان می‌دهد که جستجوی معنا اساسی ترین نیروی محرکه در زندگی و وجود حس دینی در همة افراد است. نگاه جیمز بیشتر در احساس معنا است تا خود معنا. دیدگاه جیمز به تجربة دینی و معنا تحت تأثیر تفکرات پراگماتیستی ناظر به سودمندی است.

فلسفه تحلیلی نه مطلوب روشنفکران ما بود و نه مطلوب بخش اعظمی از دانشگاهیان به همین دلیل ترجمه پراکنده آثار فلسفه تحلیلی متقدم تحرکی ایجاد نکرد.

در کنار دو قسم رویکرد غالب در قلمرو علوم در باب عینیت، یعنی رویکرد پست‌مدرنیستی ـ کوهنی و رویکرد پوزیتیویستی ـ پوپری، برخی دلالت‌ها و لوازم معرفت‌شناسی اجتماعی بر دلالت‌های علم‌شناختی خاص خود را دارد که می‌تواند برای دفاع از گونه‌ای از عینیت در قلمرو علم به کار آید و در عین حال از توجه به هر دو رویکرد اصلی غافل نباشد. در این مقاله، ابتدا، در نهایت اختصار چیستی معرفت‌شناسی اجتماعی را نشان داده‌ایم و سپس با برشمردن مشکلات دو رویکرد پیش‌گفته، نشان داده‌ایم که کدام مولفه‌های معرفت‌شناسی اجتماعی می‌تواند برای قائلان به عینیت علم به کار آید. با توجه به غلبۀ رویکردهای پست‌مدرنیستی ـ کوهنی در فضای فلسفی ایران و رویکرد پوزیتیویستی در فضای علمی، این راهِ میانه می‌تواند ثمربخش باشد. در این مقاله نشان داده‌ایم که معرفت-شناسی اجتماعی نه فاعل شناسا، و به‌ طور خاص دانشمند را، در حصول معرفت ناظری کاملاً بی‌طرف می‌انگارد ـ که امکان کسب گزاره‌های کاملاً مطابق با واقع برای او به سهولت فراهم است ـ و نه این‌که او را در مقابل نظام قدرت و ساختار اجتماعی و پیش‌داوری‌های خویش به‌ کلی دست‌بسته و منفعل می‌داند. به بیانی روشن‌تر، معرفت شناسی اجتماعی به دلیل اتخاذ اصل مودی به صدق بودن، رویکردی اعتدالی درباره مسأله عینیت علم اتخاذ می‌کند. این رویکرد اعتدالی می تواند مقدمه ای باشد برای گشودن راهی نو.

بطور کلی دیدگاه نصر درباره هنر به لحاظ ایجابی واجد چند مولفه اساسی است. در این مقاله ابتدا این مولفه­ها را برشمرده و توصیف کرده ایم، مولفه­هایی نظیر پیوند با سنت، امر قدسی، حقیقت هستی، کاربرد در زندگی و نظیر این­ها. به لحاظ سلبی نیز مولفه­هایی در آن قابل تشخیص است، نظیر تقابل با هنر مدرن، خالی بودن از جنبه فایده­گرایانه، عدم محوریت هنرمند و نظیر این­ها. پس از مرحله توصیف، درصدد پاسخ به این پرسش برآمده­ایم که کسی که در عصر حاضر، چه در مقام هنرمند و چه در مقام مخاطب اثر هنری، با هنر سر و کار دارد، اگر از منظر نصر به هنر بنگرد چه بهره‌ای خواهد برد؟ در این خلال، اعتبار و استواری دیدگاه نصر به نحو انتقادی آزموده شده است.

برهان امکان و وجوب را نخستین بار ابن سینا تقریر کرده و آن را برهان صدیقین نامیده است. توماس آکویناس نیز تحت تأثیر حکمای اسلامی تقریری از این برهان ارائه داده و آن را سومین راه خداشناسی خود قرار داده است. ملاصدرا پس از تقریر برهان امکان سینوی و وارد کردن انتقاداتی برآن، با تکیه بر مبانی اصیل حکمت متعالیه، تقریری تازه از برهان صدیقین طرح ریزی کرده و آن را طریقة انبیاء، عرفا و حکمای الهی دانسته است. نوشتارحاضر، ضمن ارائه تحلیلی از این سه تقریر و بررسی وجوه اشتراک و امتیاز آنها نشان می دهد که اولاً؛ هیچ کدام از این تقریرات، عاری از خطا نیستند. ثانیاً؛ برهان ابن سینا شریف تر از برهان توماس و برهان ملاصدرا نیز شریف تر از هردوی آنهاست. استدلال از ذات بر ذات و صفات، تبیین و توجیه نظام مند علیت و اثبات ارتباطی یکپارچه میان خدا با عالم برمبنای امکان فقری، اصالت و تشکیک عینی وجود و عدم نیاز به ابطال دور و تسلسل از مهم ترین وجوه امتیاز و تفوق برهان صدیقین صدرایی به شمار می روند.

فروید بر اساس مبانی روانکاوانۀ خود تحلیلی از منشأ دین و کارکرد آن به‌دست داد که بر روی طیفی وسیع از متفکران سدۀ بیستم تأثیرگذار بود. این تأثیرات اغلب نقش سلبی داشتند. از این‌رو اغلبِ دینداران یا تحلیل فروید را رد کرده‌اند یا با دیدۀ تردید به آن نگریسته‌اند. پلانتینگا از جملۀ متفکرانی است که دیدگاه به‌نسبت ویژه‌ای دربارۀ تحلیل فروید داشت. در این مقاله ابتدا تحلیل فروید از منشأ و کارکرد دین را به‌اختصار توضیح داده‌ایم. سپس رأی پلانتینگا را در آن زمینه نقل کرده و در نهایت امر نشان داده‌ایم که توجه پلانتینگا به فروید، چه نقشی در شکل‌گیری معرفت‌شناسی دینی پلانتینگا ایفا می‌کند، به این‌صورت که یکی از انگیزه‌های اصلی پلانتینگا در طرح نظریۀ پایه بودن باور به خدا و حس الوهی و همچنین نظریۀ تضمین، مواجه نشدن با ایرادهایی است که فروید مطرح کرد. اما بررسی معرفت‌شناسی دینی پلانتینگا نشان می‌دهد که راه‌حل او بسنده نیست و ایراد فروید با روشی که پلانتینگا در پیش گرفت، رفع‌شدنی نخواهد بود.