جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ببا آغاز مطالعات انتقادی کتاب مقدس در قرن هجدهم میلادی و بحث درباره شخصیت تاریخی حضرت عیسی(ع)، زندگی اجتماعی وی نیز مطمح‌نظر قرار گرفت و به ارائه دو نظریه متفاوت در قالب ایشان انجامید: حضرت عیسی(ع) به مثابه زاهدی اخلاق‌مدار یا مصلحی انقلابی. با توجه به برخی گزاره‌های عهد جدید و بافت سیاسی‌ ـ اجتماعی زمانه حضرت عیسی(ع)، به نظر می‌رسد خوانش زاهدانه جامع و مبتنی بر جملگی گزارش‌ها از زندگی آن حضرت نیست. این پژوهش با تحلیل فرازهایی از عهد جدید، ارائة سیمای صرفاً اخلاقی و متغافل از رخدادهای اجتماعی حضرت عیسی(ع) را نقد می‌کند. سپس بر پایه تحلیل تاریخی دوران شکل‌گیری مسیحیت، زمینه‌های ظهور این دیدگاه را بررسی می‌کند. تحلیل متنی گزاره‌های عهد جدید درباره عملکرد اجتماعی حضرت عیسی(ع) نشان می‌دهد که وی افزون بر اهتمام به مباحث اخلاقی، بر اصلاح جامعه و حاکمیت نیز تأکید داشته و ارائه تصویری صرفاً اخلاقی و متسامح معلول غلبه خوانش اخلاقی و مسامحه‏گرایانه پولس، تضعیف مسیحیان و حمایت امپراتوری روم از آیین‌های اخلاق‌محور و به چالش کشیده شدن انتظار مسیحا پس از تصلیب حضرت عیسی(ع) بوده است.

میسیونرهای مسیحی به منظور تغییر کیش غیرمسیحیان از زمان‌های گذشته تا به حال از انواع روش‌ها و راهبرد‌های تبشیری استفاده می‌کرده‌اند. یکی از این روش‌ها «تجارت به‌مثابه تبشیر» است. در این روش تبشیری تلاش می‌‌شود با تأسیس سازمان‌ها و شرکت‌های گوناگون تجاری در زمینه‌‌‌های متفاوت، از طریق ایجاد شغل و درآمدزایی برای افراد بومی در مناطق فقیرنشین، زمینه جذب آنان به مسیحیت و تغییر کیش فراهم شود. هدف از تجارت این است که مبشران مسیحی علاوه بر کسب درآمد برای تأمین هزینه‌های فعالیت تبشیری، با ایجاد رونق اقتصادی ادعای کمک به رشد اقتصاد محلی و بالا بردن رفاه اجتماعی داشته باشند. تمرکز فعالیت این روش تبشیری بر کشورهای در حال‌ توسعه، از جمله کشورهای اسلامی است که ممکن است مبشران مسیحی اجازه فعالیت رسمی در آنها را نداشته باشند. پژوهش حاضر با توجه به عدم دسترسی یا دشوار بودن دسترسی به اطلاعات میدانی، از روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و براساس منابع موجود در زمینه «میسیولوژی» و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است.

قرن‌ها طول کشید تا کلیسای مسیحی به تمایز، تفکیک و تقلیل کارکردی تن داد و بسیاری از مسئولیت‌هایی که به گونه سنتی بر عهده داشت، به نهادهای مدنی و اجتماعی واگذار کرد. این پدیده که در ادبیات دین‌پژوهی بیشتر به سکولاریزاسیون معروف است، ابتدا توسط الهی‌دانان مسیحی در جایگاه یک چالش نقد می‌شد؛ اما طولی نکشید که شماری از الهی‌دانان با ارائه شواهدی از درون مسیحیت کوشیدند برای آن توجیهی الهیاتی ارائه دهند. برخی از الهی‌دانان مسیحی به‌ویژه الهی‌دانان پروتستان برای مواجهه با این چالش مهم آراء و نظریاتی را ارائه کرده‌اند که به اندیشه‌های دانشمندان علوم انسانی و نتایج حاصل از یافته‌های علوم تجربی در این‌باره نزدیک‌تر بوده‌اند. هاروی کاکس از الهی‌دانانی است که با چنین رویکردی در نیمه دوم قرن بیستم به‌گستردگی در آثار خود به این موضوع پرداخته ‌است. وی در اثر مهم خود شهر سکولار فرایند سکولاریزاسیون را از سه جنبه کتاب مقدس، کلیسا و خداوند مطالعه کرده است. کاکس برای اثبات ادعاهای خود گاه به دورۀ‌ آباء مسیحی باز‌می‌گردد، گاه نیز به اندیشه‌های الهی‌دانان معاصر ارجاع می‌دهد. وی در تلاش است نمایان کند نه‌‌تنها سکولاریزاسیون با کتاب مقدس جمع‌شدنی است، بلکه می‌توان اساس آن را در کتاب مقدس نیز یافت. درواقع کاکس با هدف بقای مسیحیت و ایجاد همدلی میان مدرنیته و سکولاریزاسیون معتقد به نوع جدیدی از الهیات است که می‌توان آن را الهیات ناظر به پدیده سکولار نامید.

عاشورا از روزگار نخست تا کنون، موضوع پرکششی برای پژوهشگران مختلف بوده است. مقاله پیش‌رو با رویکرد کیفی و تحلیل گفتمانی، زمانه 1340 تا 1390 جامعه ایرانی را کاویده، و گفتمان‌های عاشوراپژوهی این دوره تاریخی را بررسی و تحلیل کرده است. مسئله اصلی این پژوهش، کشف گفتمان‌های مهم در عاشوراپژوهی در مقطع تاریخی یادشده است. روش تحقیق در این مقاله، کیفی است و در آن از روش، تحلیل گفتمان لاکلا و موفه استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، سه گفتمان برتر این دوره‌ پنجاه‌ساله که یا در طول هم، یا هم‌زمان با هم جریان داشته‌اند، عبارت‌اند از: گفتمان انقلابی، اصلاحی و احساسی ـ عاطفی. بررسی ادبیات عاشوراپژوهی، نشانگر تأثیر اوضاع اجتماعی ـ سیاسی و چالش سنت و تجدد بر این رویکردها و گفتمان‌هاست. همچنین برآیند پژوهش، نشان از یک گفتمان فعال، ولی پنهان دارد. یعنی گفتمان اخلاقی که از دید مورخین و پژوهشگران مغفول مانده؛ ولی این پژوهش به آن پرداخته است.

دیدگاه‌های جدید دربارۀ موضوعات اجتماعیِ جوامع ‌اسلامی و مرتبط با میراث میان جریان‌های عقل‌گرای جهان عرب نشان از تجددگرایی به الهیات سنتی است. حسن حنفی از جمله اندیشمندان معاصر عرب است که با تفکر فلسفی به این موضوع نگریسته است و تلاش نموده است تا میان میراث موجود و دیدگاه‌های عصری و الهیات‌های جدید ارتباط برقرار نماید و مبانی الهیات معاصر را پایه‌ریزی کند. روش این پروژه تمدنی ـ نومعتزلی و به دنبال هویت‌بخشی و ایجاد هژمونی در گفتمان الهیاتی است. الهیات سنتی و جدید دو رویکردی است که تا اندازه‌ای مبانی آن را می‌توان در تفکرات حنفی مشاهد نمود. وی به دنبال روشن‌نمودن کوتاهی‌های الهیات سنتی در ابعاد ساختارهای اجتماعی، نگاه معاصر، آینده، کوتاهی‌های گفتاری و زبانی است. در مقابل تلاش دارد با استفاده از مبانی اصلی الهیاتی، نگرشی جدید با توجه به مبانی گفتمانی پدید آورد. الهیات سنتی، الهیاتی ماورایی و متناسب با آغاز تمدن اسلامی دانسته شده است و به دنبال تبدیل این الهیات به الهیاتی قابل فهم برای این دوران و متناسب با ایجاد تمدن‌ نوین ‌اسلامی است. این ‌پژوهش با توجه به مبانی و خاستگاه‌های الهیاتی و با روش تحلیل گفتمانی و بهره‌بردن از دیرینه‌شناسی و تبار‌شناسی نیچه ـ فوکویی و توجه به رویکردهای ساختارگرا، برساخت‌گرایی ـ نیز پدیدارشناسی حنفی ـ بررسی شده است

تغییراتی در رؤوس آیات رخ داده که برخی مفسران و ادیبان علت آنها را رعایت مشاکله فواصل دانسته‌اند. چنین تحلیلی، این پرسش را ایجاد کرده که آیا ممکن است خدای متعال، در قرآن تغییری با غرضی صرفاً لفظی ایجاد کند؟ در نوشتار حاضر به این پرداخته شده که چه رویکردهایی در قبال این مسأله وجود داشته و سیر تاریخی این رویکردها چگونه است، خاستگاه، پیش‌فرض‌ها و ادله هر رویکرد چیست و چه انتقاداتی به روش استدلال و ادله هر رویکرد وارد است. روش تحقیق در بخش گزارش و تبیین دیدگاه‌ها، توصیفی و در بخش انتقادی، تحلیلی (تحلیل پیش‌فرض‌ها و روش‌های استدلال) است. موافقانِ اغراض صرفاً لفظی، اغراض زیباشناختی لفظی را حکیمانه می‌دانند و معتقدند هیچ مانعی برای ارادۀ این اغراض بدون ارادۀ غرض معنایی وجود ندارد. اما مخالفان معتقدند عدم ارادۀ معنا در فواصل آیات با قدرت و حکمت الهی سازگار نیست. برخی از این گروه حتی تغییراتی را که در متون عادی بدون غرض معنایی رخ می‌دهد، در قرآن معنادار می‌دانند و چنین باوری را نتیجه ضروری اعتقاد به اعجاز بیانی قرآن تلقی می‌کنند. دیدگاه مخالفان از دو جهت قابل نقد است. نخست اینکه از جهت روش نمی‌توان با پیش‌فرض‌ها و استدلال‌های کلامی و بدون بررسی پدیدارشناسانه درباره زبان قرآن سخن گفت. از منظر شیوه استدلال نیز می‌توان تبیینی زبان‌شناختی از پدیده «تغییر در فواصل با غرض لفظی» ارائه داد که با قدرت و حکمت خدا و اعجاز قرآن سازگار باشد. نتیجه پژوهش حاضر این است که دلیل قاطعی برای منع اراده اغراض صرفاً لفظی در قرآن وجود ندارد.

پژوهش پیرامون محکم و متشابه نزد مفسران از علوم پایه در قرآن کریم و علوم قرآنی است و یکی از وجوه علوم جدید در پژوهش‌های قرآنی محسوب می‌شود و تعدد مفسران و نظرات گوناگونشان نیز به همین خاطر است. محکم و متشابه دو کلمه ای که در تقابل یکدیگر قرار دارند که ضرورتا هر یک با وجود دیگری معنا پیدا می‌کند و هنگامی که خداوند متعال قرآن کریم را بر رسول گرامیش محمد (ص) نازل کرد، آن را در دو دسته قرار داد؛ دسته اول محکم و دیگری متشابه است. اما اولی (محکم): مقصود از آن روشن، آشکار و شناخته شده است و خلط شدن و اشتباه در آن نیست و هدفش آشکار است.و اما متشابه: چیزی که مراد و هدفش شناخته شده نبوده، واضح و روشن نیست و علاوه بر توضیح، نیاز به بیان و توضیح دارد; و این بخاطر درست فهمیدن آن است چون در آن اشتباه رخ می‌دهد. محکم و متشابه دو تحقیق مهم و اصلی علوم قرآنی است و تحقیق در محکم و متشابه از جمله تحقیقاتی است که در آن جهات مجادله و بحث و گفتگو بسیار است. با این حال، از طریق عقل، منطق، درک و اندیشه با آن برخورد می شود و متوجه دو پهلو بودن و تفصیلهایی در آن می‌شویم که نیاز به تمرکز درست در آن است؛ چون با وجود نظرها و برداشت‌های گوناگون، باید تحقیق به شکل کامل در جنبه‌های مختلف کامل گردد. پژوهش ما شامل آرا و نظرات مهم ترین علما و مفسران در موضوع محکم و متشابه است؛ چون موضوع محکم و متشابه از بحثهایی جدلی است که تسلط کامل بر بیان اختلاف آراء مفسران در تعیین معنایی که آنها بیان می‌کنند، ضروری است. شاید برجسته ترین این مفسران سید محمد حسین طباطبایی و شیخ محمد رشید رضا از علمای تفسیر قرآن کریم باشند. و ما در پژوهش خود سعی بر آن داشتیم تا مشکلات تفسیری موضوع محکم و متشابه را که یکی از موضوعات بحث برانگیز است، روشن کنیم و بیان نظرات مختلف مفسران را در تعیین موضوع و حمل آن بر معنای محکم و متشابه را روشن و برجسته نماییم . این بدان معنا نیست که ما به قصد برجسته کردن اختلافات بر اساس جدایی و بیان اختلاف و تناقضات را داریم بلکه هدف ما رشد و نگرش علمی و منطقی به هر یک از محکم و متشابه است؛ لذا دو مکتب تفسیری (مکتب امامیه) و مکتب (سنت و جماعت) که هم علامه طباطبایی و هم شیخ محمدرضا رشید را که به آن دو مکتب تعلق دارند، در خصوص محکم و متشابه، انتخاب کردیم. در تحقیق ما، علاوه بر رویکرد توصیفی، بر رویکرد تحلیلی و با مقایسه آرای عالم سید محمد حسین الطباطبایی و نظر شیخ محمد رشید رضا در این زمینه بستنده کردیم و به مقایسه بین آراء محقق سید محمد حسین الطباطبایی و شیخ محمد رشید رضا در دو مدرسه پرداختیم و نتایج خوبی در تحقیق ما نمایان شده است. قرآن کریم در مجموع دقیق بود و این به این معناست که کامل بود، به فصاحت و بلاغتش متمایز بود، علاوه بر آن توانایی تشخیص حق و باطل و حلال یا حتی حرام را داشت. تشخیص حق و باطل و تشخیص خوب از منکر و همه آن را حکم کلی می گوییم که قرآن کریم در مجموع متشابه است و این به معنای شباهت برخی از آن است. دیگر چه در فصاحت و کیفیت و چه در کمال و اعجاز و روشنی و این که همه اینها به شباهت کلی معلوم است آنجا که نظامهای بزرگ و اسلوب مفصل و حقایق آشکار است. قرآن در بعضی جاها گواهی می دهد که در بعضی از آنها اختیاری است نه در همه آن.

تحقیق در جنبه‌های اعتقادی از مهم‌ترین پژوهش‌های دینی; زیرا نمایانگر مبنایی است که بقیه معارف و سایر مسائل دینی بر آن استوار است، حتی شمردن تفقه در آن به‌عنوان یکی از تقسیمات فقه اکبر در مواجهه با تفقه در شرع و احکام مربوط به آن، که فقه اصغر در نظر گرفته‌شده، جایی که دین اسلام اهمیت بسزایی به جنبه اعتقاد داده، امیر مؤمنین (ع) می‌فرمایند: "اول دین شناخت آن است" یعنی شناخت خدای متعال، و مخصوصاً اگر پژوهش به بیان قرآنی آن شناخت‌ها مربوط باشد به‌عنوان "به راهی که استوارترین راه‌هاست، هدایت می‌کند" و "حقیقت هر چیز را روشن کند" و گفتار حق است که در آن باطل آمیخته نمی‌شود وجود ندارد و هیچ تضادی در آن نیست" آیا در [معانی] قرآن نمی‌اندیشند" * " اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند" پس چگونه اگر بحث در آخرین چیزی باشد که حق تبارک‌وتعالی به پیامبر اکرم محمد صلی‌الله علیه و آله سفارش کرده باشد، منظورم آن چیزی است که مربوط به تحقیق او در سوره مائده است که همه متفق‌القول بودند که آخرین چیزی است که بر پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نازل‌شده است و در آن‌یکی از آخرین دستورات مهم در زندگی انسان و مسیر حرکت تکاملی او است برای رسیدن به کمال مطلوب؛ به همین دلیل است که پیام ما به جستجوی (جنبه‌های اعتقادی سوره مائده از دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان) که یک مطالعه قرآنی تفسیری شامل بیان جنبه‌های اعتقادی در این سوره مبارکه؛ به علت اهمیت آن و اثر آن دررسیدن به اهداف رسالت شریف نبوی در هدایت انسان و راهنمایی او در حقانیت دین و دنیایش، حیات و بازگشت او، از این‌ رو، محقق مجبور بود که با توجه به آنچه در تفسیر علامه طباطبایی آمده است، تمام تلاش خود را برای دستیابی به این موضوعات به کار گیرد، با استفاده از روش استقرای توصیفی گاه و در مواقعی تحلیلی، لذا پژوهشی در تفسیر عینی بود. چون صرفاً برای تبیین جنبه‌های اعتقادی عام و خاص فقط در این سوره بود. هدف از آن آشنایی با آخرین آنچه خداوند متعال به پیامبرش (صلی‌الله علیه و آله و سلم) سفارش کرده است، بر اساس اصول مسائل و معارف اعتقادی بوده است، و ثابت‌شده است که این جنبه‌های اعتقادی بر انسان واجب است که آن‌ها را در زندگی خود به کار گیرد و کمال دین و تکمیل فیض بر آن استوار است؛ همان‌طور که ازجمله جنبه‌های اعتقادی مربوط به الزام به وفای به عهد، قراردادها و وعده‌ها بود، علاوه بر آنچه مربوط به بیان جنبه‌های توحیدی و سپس مربوط کردن دین به ولایت الهی خداوند متعال و پیامبر او و مؤمنان است، و ثابت‌شده است که یقیناً ولایت کسانی که ایمان آورده‌اند همان ولایت حضرت علی (علیه‌السلام) بوده است، و به همان معنای ولایت خدا و رسول است، جز اینکه ولایت خدای متعال اصل است و ولایت پیامبر و امام به تبعیت است، به‌ویژه چون خدای تبارک‌وتعالی به وفاداری و التزام به آن بهاداده، که به‌عنوان انتقال رسالت و کمال دین و تکمیل فیض معرفی کرده است، علاوه بر برخی از مسائل مربوط به جنبه‌های اعتقاد عام و جنبه‌های اعتقادی مشترک بین ادیان الهی قبل از دین اسلام و ارتباط آن‌ها با آن قرار داده است، زیرا عامل مشترک بین آن‌ها توحید حقیقی است که هرگز به شرک آلوده نمی‌شود.