جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب آینه های فیلسوف درباره جایگاه فلسفی غلامحسین ابراهیمی دینانی است که به کوشش عبدالله نصری گردآوری کرده و انتشارات سروش آن را چاپ نموده است. چاپ سوم آن در سال ١٣٨٩ منتشر گردیده است. کتاب حاضر مجموعه گفت و گوهایی است که صاحب این قلم با استاد دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی داشته و برخی از آنها نیز از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. این کتاب به منظور آشنایی با زندگی و دیدگاه های فلسفی استاد دینانی به نگارش درآمده که مطالب آن از دل سخنان خود وی استخراج شده است. با خواندن این کتاب می توان به عمق تفکر و ذهنیت دکتر دینانی پی برد و با شیوه سیر و سلوک وی آشنا شد. کتاب " آینه های فیلسوف" در چهار بخش به نگارش درآمده است. بخش اول با عنوان حدیث نفس با طرح این سوال که انسان چگونه می توند شرح احوال و حوادث زندگی خود را بدان گونه که در واقع تحقق پذیرفته است برای دیگران ترسیم کند؟ آغاز می شود که نویسنده در این بخش به تفصیل پاسخی منطقی و قابل فهم را برای مخاطب عرضه می کند. بخش دوم کتاب به بیان زندگینامه و خاطراتی از دکتر دینانی که خودشان نقل کرده اند می پردازد و بخش سوم آثار و ماجراهای فکر فلسفی در جهان اسلام مورد واکاوی و بررسی قرار می گیرد. بخش پایانی هم با عنوان اندیشه ها و دیدگاه ها ؛ سیر فلسفه در جهان اسلام ، فلسفه ملاصدرا و نوآوری های آن و هرمنوتیک و فهم دین را بررسی کرده و زوایای مختلف آن را به خوانندگان نشان می دهد.در بخشی از این کتاب آمده است:" باید با هر اندیشمندی در زمان حیات او به گفت و گو نشست و زوایای پنهان شخصیت و فکر او را به نطق درآورد و با ناگفته های او آشنا شد." از آنجا که در فرهنگ ما سنت شفاهی و آنچه از سینه به سینه نقل شده از ارزش بالایی برخوردار است و تا مستمع صاحب سخن را سر ذوق نیاورد، آن اسرار و احوال درونی بروز و ظهور نخواهد کرد، بنابراین امروز وظیفه ماست که همدل با متفکران عصر خود عاملی شویم تا آنها رازهای نهفته درونی خود را بازگشاید و ما بتوانیم از ذهنیت و فهم آنان کمال استفاده را ببریم.

فلسفه ابن‌سینا به اقتفای فلسفه فارابی با تدقیق در آرا، حکمای یونان باستان، شالوده حکمت اسلامی و از پایه های مهم و اساسی حکمت متعالیه به شمار می رود. نسبت میان فلسفه سینوی و صدرایی همچنان مستعد و نیازمند پژوهش های موضوعی متعدد است. در این پژوهش آرا، ابن سینا و ملا صدرا در خصوص رئوس ثمانیه مورد بررسی مقایسه ای و تحلیلی قرار گرفته است. از میان رئوس ثمانیه به جهت اهمیت بر چهار موضوع "تعریف فلسفه و اهمیت آن" ، "مبادی و مسائل فلسفه" ، " جایگاه فلسفه در میان علوم" ، و "منفعت و مرتبت فلسفه" تاکید شده است. نظر این دو فیلسوف در مورد رئوس ثمانیه فلسفه با وجود برخی اختلاف نظرها عمدتا همسو و موافق هم است. اگرچه مباحث رئوس ثمانیه آغاز ورود به فلسفه و به نوعی نگاه از بیرون به فلسفه و معرفت درجه دوم محسوب می شود، با این حال صدرا در بسیاری موارد برآراء ابن سینا نظر داشته و عمدتاً با نگاه سینوی آن را مورد نقد و تحلیل قرارداده است و علیرغم قوت برهانی فلسفه سینوی، گاه، به دلیل ضیق دستگاه مفهومی آن، مجبور به بهره گیری از حکمت متعالیه شده است؛ از این رو می توان گفت نه در تنها در مدخل فلسفه، بلکه در آراء فلسفی، اگر قوت برهانی فلسفه سینوی با غنای مفهومی حکمت متعالیه توام شود میراث فلسفی مقتدر و کارآمدتری برای مساهمت در گفتگوی فلسفی معاصردر اختیار خواهیم داشت.

بحث جبر و اختيار یکي از مسائل مهم و معضلات فلسفي است.در طول تاریخ، فيلسوفان شرق و غرب در باب آن به تاملات بسيار پرداختند. فيلسوفان اسلامي در لابالی مباحث مربوط به کيفيات نفساني، اصل عليت و صفات الهي به بحث دربارة این مسئله پرداختند. علامه طباطبائي، هم در آثار فلسفي خود و هم در تفسير الميزان ابعاد مختلف جبر و اختيار را مورد بررسي و توجه قرار داده است.علامه با فطری دانستن مسئلة اختيار در ابتداء نظر ماده گروان در باب جبر در افعال آدمي را نقد کرده، سپس با طرح فرضهای مختلف افعال انسان، اراده و اختيار آدمي را مورد بررسي قرار داده است. علامه بر اساس روش فلسفي خود با تحليل مفاهيم سه گانة اراده، اختيار و ضرورت، روابط آنها را با یکدیگر با کاوشهای فلسفي خود تجزیه و تحليل کرده است. وی در لابالی بحث های خود هم به نقد نظریات متکلمان اشعری و معتزلي پرداخته و هم آراء برخي از اصوليين در باب اولویت (در تحليل اختيار) را نقادی کرده است.

واقعۀ عاشورا از حوادث و پدیدارهای مهم تاریخ بوده که تاکنون بخش عظیمی از پژوهش‌های محققان را به خود اختصاص داده است. اما با وجود این واقعیت، واقعۀ پیش‌گفته، از منظر پژوهشگران حوزۀ فلسفۀ دین و معنای زندگی دور مانده است. این پژوهش کوشش معنامحورانه‌ای در باب حادثۀ عاشوراست که به مؤلفۀ هدف در عاشورا می‌پردازد و اهداف و انگیزه‌هایی را ذکر می‌کند که محل توجه و عنایت امام حسین (ع) در کربلا بوده است. اهدافی چون: بیداری امت پیامبر از غفلت و جهالت، نجات امت از مادی‌گرایی و برقراری عدالت، اصلاح امور، نه جنگ و ... غنای معنایی بالا و بی‌نظیری دارد و به‌علاوه معنای جدیدی از تلفیق دو معنای هدف یعنی هدف الهی و هدف فردی را ارائه می‌دهد.

مسئلۀ ولایت و ختم ولایت، از جمله محورها وابواب اصلی عرفان اسلامی است که مورد توجه خاص فحول و بزرگان از عرفا قرار داشته و دارد. موضوع ولایت، افقی است که تمامی عرفان نظری با همه وسعت و عمقش را دربرگرفته و دریچه ایست پیش روی سالکان حقیقت تا از طریق آن به کمال حیقیقی خود دست یابند. به عبارت دیگر، هرگاه که سخن از ولایت به میان می آید ناگزیریم تا از تمامی ابواب عرفان، چه نظری و چه عملی به بحث بپردازیم، بنابراین می توان گفت که ولایت، آینه تمام نمای عرفان است و در نتیجه، سخن گفتن از آن با تمام گستره اش، نیازمند تسلّط بر تمامی مباحث عرفان عملی و نظری است. در میان بزرگان و اکابر عرفان بعد از ابن عربی، که عمدتاً شارحان وی محسوب میگردند، شخصیتی چون حکیم صهبا است که می تواند با تسلط فوق العاده اش بر مبانی عرفانی ابن عربی، و نیز روش محققانه اش در طرحِ موضوعات و مسائل حکمی و عرفانی، که برگرفته از روح الهی وی و نیز زبان خاص شارحان صدرایی است، به بیان مسئلۀ ولایت در تمامی ابعاد و عمق آن بپردازد.آن چیزی که نگارنده را بر آن داشت تا به کنکاش مبانی و آراء حکیم صهبا بپردازد، نوع نگرش وی به موضوع ختم ولایت از دیدگاه ابن عربی است.در نگرش شارحان ابن عربی در این مسألۀ مهم که مرادِ محی الدین از خاتم الأولیاء چیست و شخص خاتم الأولیا چه کسی است، اختلاف نظر وجود داشته و تقریر های گوناگونی از آن عرضه شده است، زیرا وی در آثارخویش، مصداقاً افراد مختلفی را به عنوان خاتم ولایت معرفی نموده است. در میان شارحان وی تنها حکیم متأله آقا محمدرضا قمشه ای(مشهور به حکیم صهبا) (1234-1306ق.) توانسته است با طرحِ تقریری ابتکاری و بیانی نوآورانه، ارائه دهندۀ نوعی خوانش از دیدگاه ابن عربی در موضوع ختم ولایت باشد که در آنمراد ابن عربی از چیستی و کیستی خاتم ولایت را به خوبی تبیین کرده باشد.

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های معرفت‌شناسی تبیین نحوه دستیابی به باورها است. ویلیام کلیفورد خوانشی حداکثری از نظریه‌ی دلیل‌گرایی ارائه می‌دهد. این رهیافت معرفت‌شناسانه در راستای توجیه باورها تنها معیار صحیح را قرائن و شواهد کافی می‌داند. کلیفورد با معیارهای اخلاقی به بررسی این موضوع می‌پردازد. اگر شخصی معیار معرفتی را نادیده بگیرد، مرتکب خطای اخلاقی می‌شود یعنی در این جا خطای معرفتی مساوی با خطای اخلاقی است .کلیفورد با معیار سخت‌گیرانه‌ی قرائن و شواهد کافی به نقد دین می‌پردازد و در نظریه‌ی معرفت‌شناسانه‌اش جایی برای ایمان دینی باقی نمی‌گذارد. ویلیام جیمز یکی از منتقدان جدی نظریه دلیل‌گرایی کلیفورد است. جیمز معتقد است که کلیفورد گزاره‌های ناب را نادیده گرفته است. گزاره‌های ناب گزاره‌هایی هستند که دارای سه ویژگی زنده، مهم و اجتناب‌ناپذیر اند. گزاره‌های دینی نمونه‌ای از گزاره‌های ناب است. در رابطه با این گزاره‌ها برای گزینش نباید در پی قرائن و شواهد کافی بود بلکه باید تصمیمی مبتنی بر احساس گرفت. یعنی تصمیمی که مطابق اراده است. جیمز به طور کلی هفت نقد بر نظریه کلیفورد وارد می‌کند. مدعای اصلی ما این است که انتقاداتی که جیمز بر نظریه معرفت‌شناسی کلیفورد مطرح می‌کند انتقاداتی وارد به نظر می‌رسد.

شاید بتوان مهم‌ترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را بحث دربارة توحید و حقیقت آن دانست. در این زمینه دیدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهای بسیاری میان اهل کلام، فیلسوفان و عرفا وجود دارد که در قالب نسبت و رابطة خالق و مخلوق به شرح هر یک می‌پردازیم. محمدتقی جعفری و عبدالله جوادی آملی دو تن از اندیشوران بزرگ معاصر هستند که در آثار خود به ‌طور پراکنده به این موضوع پرداخته‌اند. علامه جعفری در این زمینه - یعنی رابطة خالق و مخلوق - نقدها و اشکالات فراوانی به دیدگاه وحدت وجود وارد کرده است. وی با نقد دیدگاه وحدت وجود به تباین خالق و مخلوق می‌رسد و نسبت و رابطة حق‌تعالی با عالم را مانند رابطة فاعل با مصنوع می‌داند، نه علت با معلول خود به معنای اصطلاحی آن. در مقابل، جوادی آملی با نگاه صدرایی به عالم و با باور به وحدت شخصی وجود، حقیقت وجود را همان ذات مقدس حق‌تعالی می‌داند و قائل است که او واحد است به وحدت شخصی و کثراتی که به‌ نظر می‌رسند، درواقع سایه‌های آن وجود واحدند که خود حظی از وجود ندارند؛ یعنی اتصاف ممکنات به وجود، اتصافی ذاتی و حقیقی نیست، بلکه بالعرض و مجازی است. در پایان ضمن طرح اشکال‌های دیدگاه‌‌های گفته‌شده، به این نکته می‌پردازیم که پذیرش دیدگاه وحدت وجود، مجالی برای پاسخ‏گویی به مهم‌ترین مسائل کلامی، از جمله جبر و اختیار، عقاب و ثواب و... نمی‌گذارد.

معاد جسمانی عنصری از منظر ابن‌سینا و ملاصدرا، دو طلایه‌دار حکمت اسلامی، با محذوراتی مواجه است. قاضی سعید قمی شاگرد باواسطۀ صدرالمتألهین و آقاعلی مدرس زنوزی شارح مکتب صدرا می‌باشد، با وجود این، هر دو دیدگاهی متفاوت از دیدگاه صدرا در باب معاد جسمانی ارائه داده و قائل به حشر ابدان عنصری شده‌اند. به باور هر دو حکیم، آخرت در نشئه‌ای متفاوت از نشئۀ دنیا تحقق می‌یابد. همچنین تعلق نفس به بدن با مرگ از بین نمی‌رود، بلکه توجه نفس به بدن حتی بعد از پوسیده شدن بدن و تفرق اجزا وجود دارد و اجزای بدن بعد از مرگ، حرکت و سیر تکاملی خود را ادامه می‌دهند و نفس در قیامت به بدنی تعلق می‌گیرد که از همین مادۀ اجزای بدن دنیوی تشکیل شده است. بعد از تبیین دو دیدگاه مشخص خواهد شد که تبیین آقاعلی مدرس از قوت علمی و استدلالی بیشتری برخوردار است.

در این تحقیق نخست اصل کرامت انسان و چیستی و مبانی آن تبیین و سپس عوامل و زمینه‌‌سازهای آسیب‌پذیری کرامت انسان و سقوط او از آن مقام رفیع انسانی و جایگاه ویژه‌ در نظام آفرینش و نیز عوامل عجز و ناتوانی او از به فعلیت رساندن آن استعدادهای بالقوه، از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه بررسی شده‌است. برخی از این عوامل و زمینه‌سازها، به ساختار وجود انسان برمی‌گردد و برخی دیگر، متأثر از عوامل و زمینه‌سازهای بیرونی است. زمینه‌سازها و عواملی که به ساختار وجود انسان برمی‌گردد، برخی جنبه معرفتی و شناختی دارد و باور و شناخت نادرست انسان از خود، دنیایی که در آن زندگی می کند، خدای خود، هدف زندگی و دین حق و نوع تعامل بین عقل و دین در آسیب‌پذیری کرامت انسانی تأثیرگذار است، برخی به نوع مدیریت او بر غرایز و تأمین خواسته‌های نفسانی برمی‌گردد و نتیجه عدم تعدیل و مدیریت صحیح بر آن نیازهاست و برخی دیگر، جنبه رفتاری دارد. زمینه‌سازهای رفتاری آسیب‌پذیری کرامت انسان نیز به رفتار و تعامل نادرست انسان با خود، خدای خود، دنیا و آخرت و نحوه به-کارگیری ابزار هدایت عقل برمی‌گردد.عوامل و زمینه‌سازهای بیرونی نیز اموری مانند نقش خانواده، زمینه‌سازهای فرهنگی- اجتماعی، زمینه‌سازهای اقتصادی، هم‌نشینی‌ها، تأثیر نخبگان و گروه‌های مرجع را دربرمی‌گیرد.هم‌چنین در این تحقیق، راه‌های درمان آسیب‌های کرامت انسان از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه برررسی شده‌است که شامل اصلاح باورها و نگرش‌های انسان نسبت به موضوعات مختلف، اصلاح و تربیت گرایش‌های غریزی و نیز اصلاح رفتار و عمل انسان در ارتباط با موضوعات مختلف است.

عدل الهی به جهت پیوندی که با موضوع جبر واختیاردارد ، یکی از مباحث مهم واصولی ادیان الهی است و در اسلام نیزجایگاه ویژه ای دارد. از اهمیت این موضوع همین بس که بسیاری از مسائل و شبهاتی که در بین مردم در اعصار مختلف پدید آمده است ، اغلب مربوط به این عقیده است .دانشمندان و صاحب نظران بسیاری در این زمینه فعالیت کرده و آثار متعددی از خود برجای گذاشتند. علامه محمدتقی جعفری فیلسوف مسلمان معاصر ایرانی و اندیشمند برجسته دنیای اسلام و صاحب نظر مسایل مهم اعتقادی از جمله عدل الهی است. وی آثار متعددی در زمینه‌‌ها و موضوعات مختلف تألیف کرده است.کتاب ترجمه و تفسیر نهج البلاغه و تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی مولوی دو نمونه از آثار ارزشمند وی می-باشد. در اثبات شهرتش همین بس که امام خمینی وی را ملقب به «ابن سینای زمان» می‌کند. لذا لازم است آرای ایشان در این زمینه مشخص گردد.ایشان به عدل الهی از سه زاویه کلامی ، فلسفی و عرفانی نگاه می کند و با این سه دیدگاه عدل الهی را تعریف می کند . وی عدل را به لحاظ کلامی ، قرار دادن هر چیز در موقعیت خودش تعریف می کند که این تعریف با بهره گیری از کلام معصومین است . به لحاظ فلسفی ایشان عدل را با نظم معنی کرده و براین باور است که اگر در جهان نظمی نباشد، عدالتی هم نخواهد بود و به لحاظ عرفانی ،آن را به عشق تشبیه می کند که هر کس دیدگاه خاص خودش را از آن دارد .محمدتقی جعفری بارها بحث شرور را به عنوان یکی از مسائل مهم و کلیدی عدل الهی مطرح می کند و اذعان می کند که چیزی به اسم شر وجود ندارد و هر چیزی که در این عالم موجود است و ما از آن در رنج هستیم تنها ناملایماتی هستند که بخش عمده ای از آن ناشی از اعمال ماست . وی در ادامه می گوید ما نباید نام هر ناملایمتی را شر بگذاریم و از آن جانب به خدا و افعال او هجمه وارد کنیم و خدا را مقصر تمام کارهایمان بدانیم .پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی آرا و اندیشه‌‌های کلامی علامه محمدتقی جعفری که در آثارش مطرح شده، می‌‌پردازد تا بدین وسیله آرای وی در این زمینه جمع‌آوری و تبیین شود.