جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از اواخر سده‌ی نوزدهم میلادی، که آرمان فکری غربی در میان بخش معتنابهی از اقشار حاکم بر عالم اسلامی شیوع یافت، آرمان «ترقی» و پس از آن «توسعه» به‌طور گسترده‌ای مقبول گردید و برای زمان مدیدی به‌مثابه نتیجه‌ی عادی یک گذار تاریخی تلقی می‌شد. این نکات ندرتا بدون هواخواهی و منصفانه، هم از لحاظ ارزش هایی که متضمن آن بودند و هم از حیث آرمان‌ها و هنجارهای اسلامی‌ای که در معرض تهدید آن بودند، تحلیل می‌شد. از همان روزهای نخست تماس با غرب، تعاریف فلسفی توسعه، با رد و رفض حکیمانه‌ی حکمای سنتی اسلامی مواجه شد، لیکن در همان ایامی که مفهوم عام ترقی در قرن بیستم شیوع می‌یافت، تا مدتی حتی کمتر از پیش پرسیده می‌شد که ترقی برای نظام ارزشی موجود در عالم اسلامی چه تبعاتی را خواهد داشت. فقط در طی چند دهه‌ی اخیر بود که با عنایت به بحران تمدن مدرن و پاره‌ای ثمرات تلخ آن‌چه تحت عنوان مسیر «طبیعی» جوامع انسانی به عنوان نتایج روند ترقی و پیشرفت فرض می‌شد، برخی مردم فهمیم‌تر در عالم اسلام شروع کردند به پرسش از طبیعت و معنای ترقی و پیشرفت، وفق آن‌چه غرب مدرن از آن می‌فهمید و تاثیراتی که بر نظام «ارزشی» اسلامی داشت. در همین دوره برخی مسلمانان در کنار شماری از متفکران غربی شروع کردند به پرسیدن پرسش‌هایی از قبیل «ترقی چیست؟» و «ترقی و پیشرفت به سوی کدامین غایت؟» در واقع یکی از مهم‌ترین ترقیات عالم اسلامی در همین سالیان اخیر پرسش از خود ترقی و پیشرفت بود، همان‌گونه که غرب و برخی مسلمانان غرب‌زده آن را سال‌های متمادی می‌فهمیدند.

این اثر به یکی از بحران‌هایی که به اندیشه جدید درافکنده است اشاره می‌کند. آنگاه که نگاه انسان قدیم به جهان تحت تأثیر مؤلفه‌های دینی و مابعد‌الطبیعی قدسی بود، انسان‌ها به نحوی همدلانه با جهان خارج از خود روبه‌رو می‌شدند، اما با کاهش نقش این معنویت و تقدس زدایی از عالم نگاه آدمی به جهان اطراف خود دیگرگون شد و دیگر هیچ‌گاه مواجهه پیشین را در بستر این اندیشه با جهان خارج از خود نمی‌نمایند. نویسنده ضمن توضیح این دیدگاه در فصول چهارگانه این اثر پیشنهاد می‌کند که مطالب کیهان‌شناسی، سنت‌های دینی و فکری شرقی را باید به عنوان ابزار و وسایلی در جهت کسب دیدگاه جدیدی از عالم طبیعت و اهمیت آن به کار گرفت و مورد ارزیابی جدید قرار دارد.

این کتاب حاوی مباحثی است در باب اسلام که با استناد به قرآن و حدیث در شش فصل تدوین یافته است: "یک خدا، چندین پیامبر: یگانگی حقیقت و چندگانگی وحی"، "طیف اسلام: تسنن، تشیع، تصوف و قرائت‌های سنتی، نوگرایانه و بنیادگرای امروز از اسلام"، "نوامیس الهی و قوانین انسانی"، "نظریه‌ی امت و جامعه"، "رحمت و عشق، صلح و زیبایی"، "عدالت الهی و انسانی: صلاح و مساله‌ی جنگ" و "مسئولیت‌های انسان و حقوق انسان". در پایان نیز مبحث ماهیت اخلاقی و معنوی زندگی انسان در مشرق و غرب ذکر گردیده است. در این بخش نگارنده معتقد است: "قلب اسلامی، اسلام قلب نیز هست که همان احسان یا شرافت معنوی است و ما را قادر می‌سازد تا خدا را در همه جا ببینیم و چشم‌ها و گوش‌ها و دستان او در این جهان باشیم. قلب مذهب، همان مذهب قلب است که در آن تمامی شکل‌های خارجی تعالی یافته‌اند؛ همان قلبی که به گفته‌ی پیامبر، بارگاه خوبی مطلق و رحمت است. در درون این مذهب دل است که آن خرد جاویدان صوفیه همانند گوهری در درون تمامی پیام‌های الهی می‌درخشد. همین خرد به تنهایی می‌تواند در این دوره‌ی تاریکی و نادانی، نور هماهنگی باشد؛ نوری که بر اساس دانش اصولی و گرمای رحمت و عشق به دیگران نضج گرفته است. اسلام به عنوان آخرین دور وحی در این چرخه از حیات انسان و به رغم تمام آشفتگی‌ها و ویران‌گری‌های دوران توانسته است آن پیام جاودان صوفیه را تا به امروز در درون خود محفوظ نگه دارد".