جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عام ومطلق در آیات قرآن کریم گاه در سیاق خاص قرار گرفته‌اند در نتیجه این سؤال مطرح می‌شود که آیا ملاک تفسیر این گونه آیات، تنها ادوات عام و مطلق است و از این رو، این گونه آیات را باید به خارج از سیاق و فضای نزول تعمیم داد، یا آنکه لازم است عمومات و اطلاقات در چارچوب سیاق و فضای نزول خود تفسیر شوند. با توجه به جایگاه المیزان، واکاوی روش علامه طباطبائی (ره) در مواجهه با این‌گونه آیات می‌تواند بسیار مهم تلقی شود؛ به ویژه آنکه در نگاه ابتدائی، به نظر می‌رسد ایشان در این زمینه، متعارض عمل کرده است؛ گاه با استناد به سیاق، دلالت الفاظ عام و یا مطلق را محدود و نسبی دانسته است و گاه با استناد به الفاظ عام و یا مطلق، دلالت آیه را فراتر از سیاق تفسیر کرده است. در پژوهش حاضر آیات عام ومطلق دارای سیاقِ محدود با روش کتابخانه‌ای در تفسیر المیزان مورد مطالعه قرار گرفته و نمونه‌هایی که منعکس کنندۀ عملکرد متفاوت علامه طباطبایی در این دسته از آیات است، گزارش شده است؛ سپس این نمونه‌ها با روش توصیفی- تحلیلی، واکاوی و ارزیابی شده و این نتیجه حاصل شده است که روش تفسیری علامه طباطبایی در این زمینه، کاملاً ضابطه‌مند و به دور از تناقض است و ایشان به صورت کلّی، گسترۀ دلالت ادوات عام ومطلق را داخل در چارچوب سیاق و فضای نزول تفسیر می‌کند، مگر آنکه خصوصیّت سیاق و فضای نزول احراز نشود؛ یا دلیل عقلائی یا روایی بر تعمیم و الغاء خصوصیّت وجود داشته باشد.

مقیاس‌های قرائی همواره در راستای انتخاب قرائت یا قرائات صحیح، مورد توجه دانشمندان اسلامی قرار گرفته است. این مقیاس‌ها در طول تاریخ به دو گونۀ کلی قاری‌محور و قرائت‌محور وجود داشته است. مقیاس قاری‌محور در درجۀ اول، به گزینش قاریان ـ و نه قرائات ـ می‌پردازد، اما مقیاس قرائت‌محور به بررسی تک‌تک کلمات اختلافی در قرائت قرآن بدون در نظر گرفتن قاریان آنها توجه دارد. به‌طور کلی، مقیاس‌های قرائی اعم از قاری‌محور و قرائت‌محور، سه دورۀ مهم را در تاریخ قرائات سپری کرده‌اند: الف- دورۀ انتخاب قرائت با مقیاس قرائت‌محور؛ ب- دورۀ انتخاب قاری با مقیاس قاری‌محور؛ ج- دورۀ انتخاب قاری با مقیاس قرائت‌محور. پژوهش حاضر پس از دسته‌بندی دوره‌های مختلف تاریخی در این باره، به بررسی این دوره‌ها با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی پرداخته است.

«تفسیر صافی» یکی از تفاسیر مهم شیعه در قرن یازدهم است. فیض کاشانی گذشته از اجتهاد در روش و گرایش «تفسیر صافی»، در گزینش منابع و روایات آن نیز اجتهاد نموده است. زیرا از یک سو روایات را از برخی منابع روایی امامیه انتخاب کرده و از سوی دیگر با توجه به حجم «تفسیر صافی»، وی در صدد جمع آوری همه روایات تفسیری در آن نبوده است. فیض، روایات تفسیری را بر اساس ملاک‌هایی چون اهتمام به نقل از معصوم(ع) در منابع شیعه، مرتبط بودن با آیه، اهتمام به نقل از راویان موثق، توجه به صحت نقل از معصوم(ع)، عدم تنافی با عقل و عدم تنافی با شأن و عصمت انبیا(ع) انتخاب کرده و برای نقل، روش‌هایی همچون نقل کامل روایت، تلخیص، تقطیع مناسب، حذف سند، تشکیل خانواده حدیث، حذف تکرار و اشاره به روایات مشابه و نقل به معنا را به کار برده که در مواردی هم عملکرد او با برخی از ملاک‌هایش سازگاری ندارد.

از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آنها داشته‌اند، روایاتی نیز در آثار متأخر از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون الارشاد شیخ مفید، الغیبة شیخ طوسی، سرور اهل الایمان سید نیلی، کفایة المهتدی میرلوحی و المحتضر ابن‌حلی، از مجموع پنج کتاب اثبات الرجعة، الرجعة، حذو النعل بالنعل، القائم و الملاحم فضل با موضوع امام مهدی j، فقط کتاب اثبات الرجعة هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبارش اثبات می‌شود. از کتاب القائم نیز فقط با اشاره ابن‌حلی در کتاب المحتضر اطلاع مختصری یافته‌ایم و از سه کتاب الرجعة، حذو النعل بالنعل و الملاحم اثری در دست نیست. کتاب الغیبة للحجة و کتاب الحجة من ابطاء القائم او نیز اصالتی ندارد، بلکه برخی از علمای متأخر، همچون محدث نوری، به فضل نسبت داده‌اند. در بین کتبی که روایات فضل را نقل کرده‌اند، برخی همچون طبرسی در اعلام الوری و خاتون‌آبادی در الاربعین نیز بدون اشاره به منبع واسطه، روایات اثبات الرجعة را به ‌واسطه دو منبع اصلی نقل روایات او (الغیبة و کفایة المهتدی) انتقال داده‌اند.با بررسی روایات مهدوی منقول از فضل بن شاذان در آثار متقدمان، از بین پنج کتاب منسوب به وی در فهارس، نشان می‌دهیم که فقط اثبات الرجعة موجودیت خارجی دارد.

شبکه معنایی واژ گان خلود 79 بار درقرآن آمده که 38 بار در مورد دوزخیان که 28 بار آن ( کفارمعاند ) و10بار آن (مؤمنین عاصی) است. این پژوهش با کمک دانش معناشناسی و ادبیات عرب و سیاق آیات همنشین و جانشین با آیات خلود به این نتیجه می رسد که نخست خلود یک مفهوم فرازمانی است چون مربوط به جهان آخرت است وزمان مربوط به دنیا می باشد..دوم خلود در ادب عربی به دو معنای واقعی(ابدیت وجاودانگی) و لغوی یا نسبی (طول اللبث ومدت طولانی( کاربرد دارد..سوم با بررسی های به عمل آمده اکثریت گنهکاران خلودشان لغوی یا نسبی است وبعداز پاکسازی از جهنم و عذاب نجات می یابند اما اقلیتی از کفار معاند که سیاه وعین گناه شده اند،خلودشان در جهنم واقعی وجاودانه است. .چهارم روش این پژوهش اثبات معنای واقعی یا لغوی خلود در جهنم است.پنجم پرسش اصلی این پژوهش جاودان یا زمان داربودن در دوزخ است.

امام صادق(ع) به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته اهل‌بیتِ رسول‌الله(ص) علاوه بر جایگاه مذهبیِ ویژه‌ در میان شیعیان، مورد توجّه اهل‌تسنّن نیز می‌باشد. اهل‌سنّت که در منابع خویش از امام صادق(ع) بیشتر با نام "جعفربن‌محمد" یاد می‌کنند، در منابع رواییِ خود، به‌ویژه تفاسیرشان، تعداد مُعتنابهی از روایات تفسیری امام صادق(ع) را نقل کرده‌اَند. بیشترِ این احادیث، بدون ذکر سند و به‌طور مستقیم از آن‌حضرت نقل شده است که نشان از باور اندیشمندان اهل‌سنّت به مقام والای امام صادق(ع) در عرصه تفسیر قرآن دارد. این مسأله، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در 79 سوره از 114 سوره قرآن، و جمعاً ذیل 341 آیه قرآن، در منابع روایی و تفسیریِ اهل‌تسنّن روایاتی از امام صادق(ع) دیده می‌شود. در این مقاله، پس از استخراج و دسته‌بندی احادیث مورد نظر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوریِ کتابخانه‌ای، روشن می‌شود که دستِ‌کم در پنج حوزه: 1- بیان معانی تنزیلی شامل: ایضاح لفظی (واژه‌شناسی) و ایضاح مفهومی (نکات تفسیری: تبیین مجمل، تخصیص عام، تقیید اطلاق، توضیح مفاهیم شرعی، تفصیل احکام قرآن، بیان ناسخ و منسوخ و ...)؛ 2- بیان معانی تأویلی شامل: بیان مصادیق (جری و تطبیق) و بیان لایه‌های معنایی (بطن آیه)؛ 3- بیان فضای نزول شامل: سبب نزول و شأن نزول؛ 4- استناد به آیات قرآن؛ و 5- بیان قرائات قرآنی از آن امام(ع) در کتب مذکور بیاناتی موجود است. بررسی سندی این احادیث از عهده این نوشتار خارج است و مجالی دیگر می‌طلبد.

جهادگرایی گروه‌های تکفیری به عنوان یک رویکرد تهاجمی و صرفاً به معنای قتال، باعث ایجاد تعارضاتی در بین فرقه‌های اسلامی گردیده است. این درگیری و خشونت‌ها با عنوان جهاد اسلامی و با استناد به آیات قرآن صورت می گیرد، لذا در این پژوهش، تحلیلی در آیات قرآن در مسأله جهاد انجام دادهایم تا حقیقت روشن گردد. و اثبات این که امر به جهاد در قرآن برای تحمیل دین نیست و قاعده اولیه نزد رسول خدا دفاع از توحید بوده‌است، ضرورت این تحقیق را می رساند. هدف از تحقیق این است که نکفیر و خشونت تکفیری‌ها اساسی در دین نداشته و مراد از جهاد در قرآن دفاع از کیان اسلام و مسلمانان بوده‌است. با توجه به آنچه بیان شد، ما در این پژوهش پس از تبیین کلیات و مفاهیم، به ارزیابی مبانی فکری سلفیه تکفیری پرداخته و سپس استنادات قرآنی آنها را تحلیل و نقد کرده و در آخرسر اشارهای به آسیب‌های دیدگاه‌های تفسیری اینان داشته‌ایم. این پژوهش از نوع کیفی بوده که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی انتقادی انجام داده‌ایم و از آنجا که موضوع اصلی بحث، تحلیل انتقادی دیدگاه‌های تفسیری سلفیه تکفیری در مسأله جهاد می‌باشد، در تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش نظری بهره گرفته‌ و به این نتیجه رسیدیم که مستندات منقول و حکم روشن عقل، هیچ اطلاقی در تکفیر مسلمانان و بکارگیری زور و اجبار در تحمیل عقیده به‌دست نمی‌دهد و در تمامی آیات بررسی شده مراد، جهاد دفاعی و از باب مقابله به مثل است. لیکن جریان سلفی تکفیری با سوء برداشت از تفسیر سلفیان گذشته، قرآن و سنت را برای اهداف تکفیری خود تفسیر می‌کند.

انصاف در لغت و اصطلاح به‌معنای دادن حقِ برابر از جانب خویش و مخالف ستم و خودکامگی است. عدم شناخت دقیق انصاف، انسان را به‌خودمحوری می‌کشاند؛ رفتار خودمحورانه نیز (به‌ویژه از طرف متصدیان مناصب مهم) مسبب خروج از حق و واردشدن به‌ عرصه ستم و بی‌عدالتی است که ریشه امنیت، آرامش و آسایش جامعه را می‌خشکاند. از نظر ماهوی انصاف یک فضیلت اخلاقی نفسانی برخاسته از عقل و در نگاه کارکردی، حق‌محور و ضامن اجرای عدالت و ادای حقوق به‌گونه کامل و برابر است. معیار رعایت انصاف وجدان اخلاقی است که سبب می‌شود انسان در برخورد خود با دیگران، خود را جای‌گزین دیگران فرض‌کرده، بر اساس وجدان اخلاقی خود آنچه را برای خود می‌پسندد برای آن‌ها نیز بپسندد. انصاف براساس کاربرد در حوزه‌های مختلف به دودسته انصاف در گفتار و انصاف در رفتار و بر اساس صاحبان حقوق به سه حوزه انصاف با خویش؛ انصاف با خدا و انصاف با خلق قابل تقسیم است. مهم‌ترین مفهوم مرتبط با انصاف، عدالت است که این دو رابطه عموم و خصوص مطلق را دارند؛ به‌ این معنا که عدالت مفهومی کمی و کیفی است و انصاف تنها یک خصلت کمی و یک ویژگی درونی است، در حالی‌که عدالت یک خصلت برونی در حوزه‌های گوناگون می‌باشد. مهم‌ترین قلمرو انصاف با توجه به عظمت صاحب حق و سختی ادای آن و بزرگی حق، قابل شناسایی است که براساس متون دینی، قلمرو سیاست دانسته شده است؛ زیرا حق والی بر مردم و حق مردم بر والی از بزرگ‌ترین حقوق است و قدرت نیز بیشترین ظرفیت ستم و بی‌انصافی را درخود دارد که در کل قلمرو انصاف را می‌توان در عدالت اجتماعی جستجوکرد که در قرآن کریم واژه‌های قریب‌المعنای عدالت همچون قسط، احسان و بر نیز به انصاف اشاره دارند. مبدأ، معاد، اطاعت از خدا، پیامبر و اولی‌الامر، حجیت ظاهر قرآن و روایات مستند، تعیین حق خدا و مردم و عدالت اجتماعی جایگاه مبنایی انصاف در قرآن کریم و نهج‌البلاغه را دارند. اسلام که دینی اخلاقی و فضیلت محور است؛ از این جهت که انصاف عامل برپایی عدالت و رعایت حقوق در جامعه است، و بی‌انصافی ستم را در آن رواج می‌دهد، جایگاه رفیعی برای انصاف قرار داده‌است. دستاوردهای انصاف در آسایش و آرامش، الفت و دوستی، رحمت و مغفرت الهی، تربیت نفس و ... است که در صورت عدم رعایت آن بدبینی، از هم گسیختگی جامعه، ناامیدی و.. را با خود خواهد داشت که تقویت ارتباط انسان با خداوند، تقویت شناخت انسان از جایگاه خود در هستی، عمل به دستورات اخلاقی در ارتباط با دیگران، می‌توانند به عنوان راهکارهایی دست‌یابی به انصاف نقش ایفا کنند.

بیشتر خاورشناسان که نگاهی برون‌دینی به قرآن و آموزه‌های آن دارند، از آغاز مبنا را بر پیش‌فرض «غیروحیانی و غیرالهی بودن قرآن» گذاشته و بخش وسیعی از تحقیقات خود را بر یافتن مصدر قرآن و قصص آن متمرکز کرده‌اند. آنان قرآن را همانند کتابی بشری تصور کرده و تنها تفاوت آن را با سایر آثار بشری در این می‌دانند که منبع پیدایش آن نامعلوم است. به عبارت روشن‌تر یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی آنان- به دلیل انکار وحیانیت قرآن- یافتن معلمی برای پیامبر- ص- و یا متأثر دانستن آن حضرت از شرایط محیط در انشای قرآن و یا نشان دادن تأثیر سایر کتب آسمانی به ویژه تورات و انجیل بر قرآن و قصص آن است. واقعیت تشابه در بخش هایی از داستان‌های قرآن و عهدین، گروهی از محققان یهودی و مسیحی را از قرن دوم هجری تاکنون به سوی این نظریه سوق داده که قصه‌های قرآن از عهدین اقتباس شده است. آنان انگاره ی خود را بر مبانی نظری گوناگونی پی‌ریزی کرده‌اند. این مبانی که اهم آن ها عبارتند از: شباهت محتوایی قصص قرآن و عهدین، وحیانی بودن عهدین وآشنایی پیامبر اکرم- ص- با عهدین قبل از بعثت، از نظر آنان انکار وحیانیت قرآن کریم را به دنبال دارد؛حال آنکه شواهد درون دینی (محتوای متفاوت گزاره های تاریخی قرآن و عهدین ، تمایز جلوه های هنری و ویژگی های فنی قصه های قرآن با قصه های عهدین) و دلایل معتبر برون دینی (یافته های باستان‌شناسان ، مورخان و جغرافی دانان در تایید محتوای قصص قرآن و انکار برخی عبارات عهدین) انگاره اقتباس قرآن از عهدین را مردود می‌داند.ناهمگونی ظاهری میان برخی آیات زمینه ی طرح بحث تناقض مفهومی قصص قرآن را برای گروهی از خاورشناسان فراهم ساخته است. نا آگاهی از ویژگی های هنری خاص قصه های قرآن، اقسام مختلف آیات مانند مطلق و مقید،عام و خاص و امثال آن و ناآشنایی با روش تفسیر قرآن با قرآن سبب این ادعا شده است.

در مباحث قرآن پژوهی یکی از موضوعاتی که با نص قرآن کریم ارتباطی مستحکم دارد، موضوع قراءات و اختلاف در آن بوده که دارای سابقه ای طولانی و اهمیتی خاص در تاریخ قرآن کریم است. با توجه به اهمیت و ارتباط موضوع اختلاف قراءات با تغییر و تحریف الفاظ قرآن مستشرقان به تحقیق و طرح شبهات در این زمینه پرداخته اند.حاصل این تحقیقات شبهاتی همچون : نسبت دادن تمامی قراءات به پیامبر اکرم(ص)، قول به ارتباط حقیقی میان قرآن و قراءات ، عدم وجود نص واحد برای قرآن ، اختیار و آزادی افراد در قرائت دلخواه از نص قرآن و در نهایت حکم به تحریف قرآن و برابری آن با « عهدین» است.حال آنکه نظر به یک پارچگی الفاظ و معنای قرآن به نظر می رسد این شبهات عمدتاً ناشی از : مراجعه خاورشناسان به منابع اهل سنت ، داشتن پیش فرض های خاص،تعصب و یک سویه نگری و دوری مستشرقان از محیط و فرهنگ اسلامی است.شیعه که معتقد به اهتمام والای پیامبر اکرم (ص) به تعلیم و صیانت قرآن است،ظهور این اختلافات را پس از رحلت ایشان و در دوران صحابه می جوید،زیرا اذن به قرائت قرآن به طرق مختلف تنها حکم به تحریف قرآن است.شیعه معتقد به قرائت واحد و معیار - قرائت عامه- از قرآن بوده و از منظر او کوشش مستشرقان در حوزه اختلاف قراءات به نتایج غیر قابل قبول ختم شده است.