جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌برخی از آیات قرآن کریم افزون بر معنایی که در ضمن فضای سیاقی و بافت زبانی افاده می‌کنند، قابلیت دلالت بر معانی دیگری با چشم‌پوشی از سیاق متنی را نیز دارا هستند که از این معانی در این پژوهش به مدلول فراسیاقی یاد می‌شود. کشف چنین دلالت‌هایی در کنار پایبندی به اصول و ضوابط تفسیری، در سایه جداسازی و تقطیع گزاره‌های قرآنی و یا فرانگری از تنگناهای سیاق متنی آیات امکان‌پذیر است. شیوه بیانی بی‌بدیل قرآن به دلیل برخورداری از شاخصه‌ها و مؤلفه‌هایی چون ذووجوه بودن، جامعیت دلالی در قالب ساختارهای موجز، قابلیت چند معنایی و تکرار گزاره‌های یکسان در مجموعه‌ها و سیاق‌های معنایی متفاوت که جملگی برخاسته از ماهیت زبانی و ساختار خاص ادبی آیات قرآن کریم است، اعتبارمندی استنباط‌های فراسیاقی را فراهم می‌آورد. چنین رویکردی ریشه در روایات تفسیری اهل بیت (ع) دارد و شواهد قابل توجهی را می‌توان در خصوص حجیت و اعتبار دلالت فراسیاقی با تکیه بر وجوه برآمده از روایات تفسیری اقامه کرد. دلالت فراسیاقی به عنوان یکی از پیش‌فرض‌های پذیرفته شده در برخی از گونه‌های تفسیری و مطالعات قرآن‌پژوهی نقش‌آفرینی کرده و در عرصه‌های مطالعات میان‌رشته‌ای و روش تفسیر موضوعی قرآن ظهور و بروز پیدا کرده است. بی‌شک برداشت‌های فراسیاقی مفسران نیازمند مطابقت آن با معیارهای ادبی، ضوابط عقلائی و نظام معنایی حاکم بر آیات قرآن است. با توجه به نوع استعمال دلالت فراسیاقی در مواریث تفسیری، نگرش‌ مفسران در دو محور رویکرد معناشناختی و رویکرد انتقادی مورد تفکیک قرار می‌گیرد و رویکرد معناشناختی مفسران در چهار ساحت اقتباسی، تأویلی، تباینی و ساختاری طبقه‌بندی می‌شود. ارزیابی حاصل ازاین‌رویکردها خود به طبقه‌بندی اقسام دلالت فراسیاقی در میدان‌هایی چون فرازهای استطرادی، اسماء و صفات الهی، آیات مشتمل بر قوانین و سنن الهی، آیات مناقب و مثالب، آیات فاقد شاخص پیوستگی در نزول و موضوع و اطلاقات و عمومات می‌انجامد. ملاحظه برداشت‌های فراسیاقی نشان می‌دهد که این عرصه آسیب‌پذیری‌ها و آفت‌آفرینی‌های متعددی را به خود دیده است. تحمیل پیش‌فرض‌های مفسر، تسامح و سطحی‌نگری در انطباق روایات تفسیری با فرازهایی قرآنی، ناسازگاری و عدم انطباق با ظواهر و بسترسازی برای رأی‌گروی از اهم نابسامانی‌های عرصه فراسیاقی است که نمونه‌های کاربردی و شواهدی عینی عدیده‌ای دراین‌باره وجود دارد. پژوهش حاضر تلاشی است در راستای تحلیل مسائل پیش‌گفته که در چهار فصل «کلیات و مفاهیم»، «ادله اعتبار و ضوابط دلالت‌ فراسیاقی»، «رویکردهای مفسران در دلالت فراسیاقی» و «آسیب‌شناسی فهم فراسیاقی» سامان یافته است.

نسبت قرآن و فرهنگ زمانه از اساسی‌ترین موضوعات مورد بررسی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی در دوران معاصر محسوب می‌شود. درباره رابطه قرآن با فرهنگ عصر نزول آن، به طور کلی سه نظریه وجود دارد: برخی ضمن تأکید بر ارتباط عمیق متن قرآنی با فرهنگ زمانه، هرگونه تأثر قرآن از آن را نفی می‌کنند و تنها بر زبان قوم بودن آن تأکید دارند. دسته دوم معتقدند قرآن در تعامل با فرهنگ عصر نزول، از زبان، فرهنگ و باورهای آن دوران اثر پذیرفته است و از باب همراهی و همخوانی با آن فرهنگ و زبان، گاه نظریات علمی و ایده‌های فرهنگی آن قوم را که بهره‌ای از حقیقت ندارد پذیرفته، و به صورت حقایقی واقعی بیان می‌دارد. نظریه سوم نیز قرآن را از اساس متأثر و وابسته به واقعیت و فرهنگ عصر نزول می‌داند و برآن است که در اصل، قرآن از شرایط تاریخی و فرهنگی آن دوران نشأت گرفته است. دکتر نصر حامد ابوزید از میان این سه نظریه، دیدگاه دوم را بر‌گزیده و تلاش می‌کند تا نشان دهد که میان قرآن و فرهنگ زمانه، نوعی رابطه دیالکتیکی و دو سویه برقرار است. از سویی قرآن در فرهنگ عصر نزول شکل گرفته، و از سوی دیگر بر آن تأثیر گذاشته است. ایشان ضمن تأکید بر الهی‌بودن قرآن، بر تاریخمند بودن بسیاری از احکام و مفاهیم آن اصرار می‌ورزد و در جای‌جای کتاب معنای متن بر این نکته تأکید می‌نماید که قرآن متنی تاریخی و محصولی فرهنگی محسوب می‌شود که نمی‌تواند وجودی خارج از تاریخ داشته باشد. نصرحامد جهت رسیدن به فهم دقیق علمی و تاریخی نصوص دینی، قرآن را به مثابة یک متن تاریخی، بشری و زبانی مورد پژوهش قرار داده و ضمن به چالش کشیدن تلقی سنتی از علوم قرآنی بر محصول فرهنگی دانستن متن قرآنی تأکید می‌ورزد. مجموعه حاضر در پی آن است تا ضمن گزارش و تبیین دیدگاه ایشان، به بررسی این نظریه و محذورات پذیرش آن اشاره نماید.

در این کتاب با استفاده از نظریه افعال گفتاری در فلسفه زبان، تحلیلی از موضوع "سخن گفتن خدا با بشر ;یا همان پدیده وحی "ذکر شده است .نگارنده پس از تشریح دیدگاه‌های موجود درباره سرست وحی به آرای برخی اندیشمندان مسلمان مانند :ابن سینا، فارابی، ابن خلدون و غزالی اشاره نموده آنها را بر پایه دیدگاه افعال گفتاری ارزیابی می‌کند .وی همچنین از دیدگاه برخی از روشنفکران مبنی بر تجربه دینی بودن یاد می‌کند" .وحی تجربه دینی نیست"، "تجربه وحیانی و تجربه عرفانی"، "سرشت وحی از دیدگاه چهار متفکر مسلمان"، "وحی اسلامی گامی فراتر از وحی گزاره‌ای"، "بسط ناپذیری تجربه نبوی"، بحث خاتمیت در کلام جدید "و "هرمنوتیک وحی "عناوین گفتارهای این کتاب است .

یک ترکیب استعاری حاصل ادغام دو یا چند استعاره است که به صورت­ های متنوعی با هم ترکیب شده، استعاره ­های مرکب و ابراستعاره­ها را تشکیل می­دهند. هدف این پژوهش، معرفی انواع این ترکیب­های استعاری و بررسی و مقایسۀ سازوکار مفهوم ­سازی در آنهاست. به این منظور استعارۀ اولیه و مرکّب را به عنوان مقدمه معرفی و سپس انواع آمیزه ­های استعاری و استعاره ­های زنجیری را بررسی می­کنیم. آمیزۀ استعاری حاصل ادغام غیر زنجیری استعاره­ های اولیه است؛ حال آنکه در استعارۀ زنجیری استعاره ­های تشکیل دهنده طوری به هم زنجیر شده­اند که حوزۀ مقصد استعارۀ اول، حوزۀ مبدأ استعارۀ بعدی است. بررسی این استعاره ها نشان می­ دهد چهار سازوکار مختلف در شکل‏ گیری این ترکیب­های استعاری نقش دارند که هر یک منجر به نوعی مفهوم ­سازی چندوجهی می ‏شود و هر وجه آن مربوط به یکی از ریزاستعاره ­های تشکیل‏ دهنده است. با توجه به اهمیّت مفهوم ­سازی چندوجهی، شناسایی و تعیین ماهیت ترکیب­های استعاری جهت انتقال کامل مفهوم در فرایند‎ ترجمه از زبان مبدأ به زبان مقصد امری ضروری است.

با مراجعه به قرآن کریم این نکته کشف می­شود که تقوا از جمله اموری است که در زندگی انسان ریشه دوانده است؛ لذا در جهان‏بینی قرآن کریم تقوا از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. تقوا از اموری است که با بسیاری از مؤلفه‎های دینی ارتباط دارد. از جمله مواردی که در قرآن کریم ارتباطی عمیق با تقوا دارد، ایمان است؛ لذا هم‏آیی تقوا و ایمان و بررسی ارتباط آن دو با هم که چه میدان معنایی را ترتیب می­دهند، ضروری می­باشد؛ چراکه فهم میدان معنایی تشکیل شده در فهم صحیح از این دو مؤلفه تأثیرگذار است. در این نگاشته بر­آن‎ایم با روش معناشناسی ایزوتسو که یکی از روش‎های موجود در معناشناسی می­باشد، میدان معنایی از همنشینی تقوا و ایمان را کشف و این ارتباط عمیق را اثبات کنیم. در این پژوهه به این نکته دست می­یابیم که ایمان در نسبت همنشینی با تقوا سه ساحت زمینه، مکمل و نتیجه‎ای دارد؛ یعنی انسان متقی در تمام مراحل سیر خود از ایمان بهره جسته و از آنجایی که ارتباطی دو سویه بین تقوا و ایمان قرار دارد، با ازدیاد ایمان، تقوا نیز افزایش می­یابد. می‎توان بیان داشت مرتبه تقوا فوق مرتبه ایمان می­باشد. تقوا فضیلتی است ورای ایمان و هر مؤمنی متقی نیست؛ لکن هر شخص متقی باایمان است.

طبع یکی از موانع کارکردهای قلب است که در آیات قرآن در کنار قلب به کار رفته است. طبع از یک سو به خدا و از سوی دیگر به رفتار انسان‌ها مرتبط است. با به‌کارگیری دستور زبان شناختی و نمابرداری شناختی جایگاه این مانع با دقت بیشتری روشن می‌شود و نسبت ارتباط آن با خدا و افعال انسان روشن می‏گردد. ضرورت این پژوهش در پرداختن به جایگاه معرفت شناختی و کلامی (مسئله اختیار و طبع الهی بر قلب) است. این پژوهش بر اساس الگوی نمابرداری شناختی از روشِ معناشناسی شناختی رابطه طبع قلب با پدیده‌های مرتبط را بررسی می‏کند. طبع به عنوان فعل خداست و به معنای عدم هدایت نیست؛ یعنی صرفاً جنبه عدمی ندارد، بلکه جنبه وجودی دارد و واقعاً خدا عمل طبع را انجام می‌دهد. طبع ارتباط مستقیم با اعمال کافرانه و منافقانه دارد و نتیجه طبع در این است که دریچه قلب در دریافت معارف وحیانی بسته می‌شود و از سوی دیگر نمی‌تواند از معارف دریافت‌شده وحیانی معرفت جدیدی تولید کند؛ اما کارکردهای دیگر قلب نقصانی نمی‌یابد و راه برای هدایت باز است.

ارتباط دوطرفه خدای متعال و بندگان در متون دینی از جمله قرآن و نهج‌البلاغه به شکل پربسامد و پردامنه مطرح شده است. دو حالت برای ارتباط بین بنده و پروردگار متصور است. در حالت اول این ارتباط را می‌توان ارتباط وجودی خواند؛ یعنی ارتباط مستقیم با خود خدا نه با صورت ذهنی که از خدا داریم. در حالت دوم این ارتباط شکل غیر وجودی دارد؛ یعنی خدای متعال در کانون مستقیم توجه فرد نیست، بلکه با مفهوم انتزاعی و ذهنی از خدا مواجه هستیم. در متون توحیدی قرآن و نهج‌البلاغه غلبه با نگاه وجودی است؛ یعنی ارتباط انسان و خدا به‌جز وجه نظری از ابعاد عاطفی، کششی، گرایشی نیز برخوردار است؛ اما اهتمام مفسران و شارحان متون دینی به بعد عقلی محض و ترجیح آن بر وجوه عاطفی انسان، تفاسیر و شروح را از مفاهیم وجودی که متمرکز بر بعد غیر ذهنی و عاطفی انسان است، محروم می‌کند. البته با تمایز این دو وجه (ذهن و قلب) و بزرگ‌نمایی تفاوت آنها نباید تقابل آن ‌دو را نتیجه گرفت؛ ولی رجحان بخشی افراطی به وجوه نظری متون دینی و استفاده پرغلظت از زبان نظری محض و ضریب‌دادن تصاعدی به ادبیات غیر وجودی می‌تواند دین را از مدار ارتباط‌گیری عامه پیروان دین خارج ‌کند. در این مقاله با به‌کارگیری روش‌های مفهوم‌سازی، معناشناسی، توجه به سیاق و با استناد به قرآن و نهج‌البلاغه رویکرد وجودی و متافیزیکی به دین تفکیک شده، اهمیت رویکرد وجودی در فهم متون دینی را تبیین نموده‌ایم.

حجت الاسلام قائمی‌نیا با اشاره به اهمیت فلسفه دین در قرن بیستم و به ویژه پس از افول پوزیتیویسم منطقی، به این نکته اشاره کرد که چگونه دین در دورویکرد تحلیلی و قاره‌ای مورد توجه فیلسوفان قرار گرفته است.

انسان از گهواره تا گور نیازمند است. ارضای نیازها، پایه و اساس حفظ بهداشت انسان‌ها است و عدم تأمین آنها بویژه از کودکی سرمنشأ اختلال به حساب می‌آید. هدف از پژوهش حاضر، جستجوی الگوی نیازهای بنیادین انسان در قرآن‌کریم است. روش اصلی این پژوهش کیفی است. جمع‌آوری داده‌ها با روش معنا‌شناسی ساخت‌گرا، راهکار بررسی میدان معنایی و همچنین معنا‌شناسی شناختی صورت گرفت. برای این منظور نمونه‌های تحقیق یعنی آیات مرتبط با کلیدواژه‌های دلالت کننده بر هر یک از نیازها در نرم‌افزار مکس‌کیودا نسخه‌ی12 وارد شدند. کار کدگذاری همراه با تحلیل‌محتوا به روش داده‌بنیاد و با مقوله‌بندی‌های مختلف انجام گرفت. تحقیق در این قسمت برای تعیین میزان اهمیت هر یک از نیازها از روش کمی بهره گرفته است. در نتیجه پژوهش از جمله روش‌های ترکیبی به حساب می‌آید. یافته‌های تحقیق نشان ‌می‌دهد از میان 23530 کد، مهم‌ترین نیاز از نگاه قرآن‌کریم نیاز به معنای زندگی است. فراوانی این نیاز در چهار کلیدواژه بیش از 1600کدِ انتخابی است. نیاز به امنیت با خرده‌نیازهای امنیت جانی و مالی در جایگاه دوم نیازها قرار دارد و از میان 13 کلیدواژه تعداد 1500 کد انتخابی، به این نیاز دلالت داشتند. نیاز بعدی نیاز به ارتباط و دلبستگی است که از بین اشتقاق‌های 16کلیدواژه 1500 کد انتخابی بر این نیاز دلالت داشتند. خرده‌نیازهای پذیرش، محبت، حمایت و دوستی جزو کدهای محوریِ نیاز به ارتباط و دلبستگی هستند. نیاز چهارم نیاز به احترام با خرده‌نیازهای جایگاه‌خواهی و قدرت‌خواهی است. از بین 12کلیدواژه و موارد پیش‌فرض به 550 کد انتخابی رسیده است. تحقیق در الگوی ارتباطی بین نیازها به این نتیجه رسیده است که نیازهای بنیادین ارتباط‌های متعدد و متنوعی با یکدیگر دارند در این میان نیاز به معنای زندگی نقش متغیر میانجی و تعدیل‌گر را بین نیازها ایفا می‌کند. الگوی تحولی نیازها هرمی است که نیاز به امنیت در قاعده‌ی آن جای دارد و سپس نیاز به ارتباط و دلبستگی، بعد از آن نیاز به احترام و نیاز به معنای زندگی در رأس هرم قرار دارد ولی در نیازهای سطح پایین نفوذ دارد و به دیگر نیازها تعالی می‌بخشد و تأمین صحیح آنها به معنای زندگی حقیقی وابسته است. تحلیل یافته‌های پژوهش تعیین چند سطح از افراد را برای تأمین نیازها نتیجه داده است؛ خود فرد، خانواده، خویشاوندان، جامعه، رهبران جامعه و خداوند. همچنین تحقیق به راهبرد و راهکارهای متعدد و متنوعی برای تأمین هر یک از نیازها رسیده است. مانند: ایجاد حالت بیم و امید در تأمین نیازها، تعالی‌بخشی نیازها از سطح مادی به حالت معنوی، وضع قوانین روشن، انعکاس‌دهی و غیره است. علاوه‌براین پژوهش حاضر به راهکارهای آسیب‌زایی که در قرآن برای هر یک از نیازها مطرح شده اشاره می‌کند.