جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ فرهنگ در نظام فکری بلوخ و داوکینز برمبنای دو انگارۀ «ماده‌باوری» و «تکامل‌نگری پویا» و با رویکرد «واگشت‌گرایی» تدوین می‌شود. این تشابه متافیزیکی و رویکردی سبب می‌شود که بررسی تطبیقی/ تلفیقی آن‌ها -براساس مؤلفه‌های برسازندۀ «انگاره‌‌ها»ی فرهنگی در اندیشۀ بلوخ و «مم‌ها»ی فرهنگی در اندیشۀ داوکینز- ممکن شود. طبق نوشتار پیشِ ‌رو، روشن خواهد شد که اولاً ترکیب هستی‌شناسی‌ای فرآیندمحور بلوخ با ژن‌شناسی و نظریۀ فرهنگ داوکینز، یک متافیزیک مناسب برای نظام فکری داوکینز -که نوعی نظام علمی بدون متافیزیک است- فراهم می‌کند و ثانیاً، ژن‌شناسی داوکینز -به‌واسطۀ روند و مفهوم «فنوتیپ گسترده»- نسبت قلمرو زیستی انسان با حوزۀ ساختارهای اجتماعی -در فلسفۀ تاریخ بلوخ- را توضیح داده و پیوندی بین آن‌ها، برقرار می‌کند. بر مبنای این نگرش تطبیقی/ تلفیقی، توضیح خواهیم داد که مفاهیم مشترک/ متفاوت این دو اندیشمند، مکمل و مصحح یکدیگر بوده و ترکیب این مفاهیم سبب شکل‌گیری بینش‌های جدیدی در حوزۀ فلسفۀ تاریخ و فرهنگ می‌شود که نتیجۀ آن، امکان تدوین تبیین‌هایی قانع‌کننده‌تر و روشن‌تر برای پارۀ از مفاهیم فلسفی خواهد بود؛ ازجمله آنکه: دو انگارۀ «فنوتیپ گسترده» و «پراکسیس» -در ژن‌شناسی داوکینز و فلسفۀ تاریخ بلوخ- و دو مفهوم «مم»‌ها و «افزونه»ها -در نظریۀ فرهنگ داوکینز و بلوخ- مکمل و مصحح یکدیگر هستند و دو پدیدۀ «بیگانگی با خود» و «طبقۀ اجتماعی»، تبیین روشن‌تری پیدا خواهند کرد. نقش مؤلفه‌های برسازندۀ «انگاره‌ها» و «مم‌ها» -طبق دیدگاه‌های بلوخ و داوکینز- و جایابی آن‌ها در پیوستار هستی/ فرهنگ -طبق دیدگاه این جستار- به آن‌گونه است که از یک سو، سنخی از «جبرباوری» فلسفی را رقم زده و چالشی جدی دربرابر مفاهیم «آرمان‌باوری» و «امیدآفرینی» ای بلوخ فراهم می‌کند و از سوی دیگر، امکان اضافه‌شدن مفهوم «غایت‌باوری» -در روایت بلوخ از این مقوله- را به نظریۀ علمی‌ای ژن‌شناسی داوکینز هموار کرده و بدین ترتیب، مصداقی از تلاش برای سازگارکردن نگرش‌های علمی و فلسفی، عرضه می‌کند.

چگونگی مواجهه با «دیگری» و سپس نقش تعیین‌کننده آن در اتخاذ رویکرد میان‌فرهنگی، در میان فیلسوفان این حوزه اهمیتی انکار ناپذیر دارد. برنارد والدنفلس، فیلسوف میان‌فرهنگیِ معاصر، مواجهه با «دیگری» را نوعی مواجهه پارادوکسیکال می‌داند که می‌توان از آن به حضورِ امرِ غایب یاد کرد. این فیلسوف آلمانی، رویکردی حداکثری نسبت به مواجهه با «دیگری» را برگزیده و راه خود را از دیگران با بیانِ «امرِ بیگانه» به جای «دیگری» جدا کرده است. «امر بیگانه» در عینِ اینکه نفیِ سوژه نبوده و ریشه در «من» دارد، به هیچ عنوان قابل فروکاست به امری آشنا یا امرِ از آنِ من و یا قابل فروکاست به نظم پیشین نبوده و نیست. در واقع تبعات مهم نظریِ این نگرش با روش «پدیدارشناسیِ امر بیگانه» همسو با اقتضائات دنیای چند صدایی معاصر و زیست امروزی است و حتی نه امروز که در کل، حیات انسانی چیزی جز حرکت مدام در-میانِ امور نبوده و به سبب بدنمندیِ انسان چنین اقتضائی ممکن گردیده است. فلسفه میان‌فرهنگیِ والدنفلس، توجه به همین مسئله با همه نوآوری‌ها و حل مسائل پیشین با بنیانی نو و بدیع می‌باشد.

مقولۀ زمان یکی از بنیاد‌ی‌ترین مفاهیم فلسفی برای هر نظام اندیشگانی است و نحوۀ شرح و تبیین آن، یکی از شاکله‌ها‌ی آن نظام را صورت‌بندی می‌کند. فلسفۀ بلوخ شکلی خاص و بدیع از متافیزیک است که مصالح ‌آن از منابع گوناگون فراهم آمده و ‌در روشی «درهم‌آمیزانه» در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. بدون شناخت مفهوم و نقش مقولۀ زمان در فلسفۀ آرمان‌اندیشانۀ بلوخ، فهم نظام فکری او ناممکن است و ازآنجاکه او از معناها و نقش‌های مختلف زمان بهره می‌گیرد، باید برای فهم معنای این مقوله در اندیشه‌اش، به انواع توصیف‌های تاریخی‌ای توجه کرد که از این مقوله شده است. این نوشتار نشان می‌دهد مقولۀ زمان در فلسفۀ بلوخ، فقط شکلی از ترتیب خطی و سادۀ سه مؤلفۀ گذشته/حال/آینده نیست که برآمده از وقوع زنجیرۀ حوادث باشد. این سه ‌مؤلفه به‌گونه‌ای هم‌زمان حضور دارند و «سپهر واقعیت» را به یک واحد یکپارچه، اما گشوده، تبدیل می‌کنند که در روندی دیالکتیکی و غیرقطعی صیرورت دارد. این متافیزیک پویشی، مجموعه‌ای از روندهای کیهانی و تاریخی را رقم می‌زند که به تابع زمانی «نه-هنوز» وابسته هستند و یک «آرمان‌جای آیندگانی» را خواهند آفرید که عاری از زمان است. الزامات توصیفی و تبیینی این نوع «آرمان‌جای» که بر فلسفۀ زمان بلوخ تحمیل می‌شود، در کنار روش‌شناسی درهم‌آمیزانۀ او، نظریۀ زمانش را دچار ناسازگاری‌های درونی و عدم‌پایبندی به مبانی ماتریالیستی نظام فکری‌اش می‌کند که نمی‌تواند جنبۀ مثبت برای یک طرح‌وارۀ متافیزیکی/هستی‌شناختی باشد.

دین را چگونه باید فهمید و در عصری که متافیزیک بدنام شده است، چه جایگاهی باید برای دین قایل شد؟ عمدۀ پیش‌فرض‌های متافیزیکی‌ای که پشتیبان الهیات سنتی بوده‌اند دیگر پذیرفتنی نیستند، اما چندان روشن نیست که مفهوم «پایان متافیزیک» را چگونه باید فهمید یا این مفهوم چه تأثیراتی بر فهم ما از دین خواهد داشت. همچنین به نظر می‌رسد که اخیراً در حوزه‌ها و رشته‌های مختلفی مانند فلسفه، روانکاوی، تاریخ و مطالعات فرهنگی علاقه به امر قدسی و امر الوهی احیا شده است. در این کتاب، فیلسوفانی پیشگام در ایالات متحده و اروپا در عین حال که زوال متافیزیک را تبیین کرده‌اند، مجالی را نشان داده‌اند که این زوال برای ظهور فهمی غیر الهیاتی از دین گشوده است.