جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این تحقیق قصد دارد تعامل بین "دین" و "دولت " را منحصرا" در دو مقولهء "مشروعیت " و "اقتدار" مورد بررسی نظری قرار داده و با کنکاشی تاریخی به "طبقه‌بندی" (Typology) مشخصی از "الگوهای تعامل" دست یابد. تحقیق بر ساخت چارچوب نظری و تعریف الگوهای تعامل متمرکز است و جستجوی تاریخی خود را صرفا" به منظور تقویت و تصدیق نتایج نظری آن دنبال می‌کند. دامنهء این جستجو به "ایران اسلامی" و بررسی "مشروعیت دینی دولت " (Religious Legitimacy of State) و "اقتدار سیاسی دین" (Political Authority of Riligion) در برههء بین دو واقعهء مهم تاریخ ایران، یعنی "ورود اسلام" و وقوع "مشروطه" محدود است .

ماکس وبر در ادامه پژوهش خود پیرامون رابطه میان اخلاق پروتستانی و سرمایه داری غربی به بررسی تطبیقی ادیان بزرگ جهانی روی آورد. در مورد اسلام وبر مدعی است که به دلیل هویت دنیا طلب اسلام سرمایه داری عقلانی در جوامعی که تحت سلطه فرهنگ اسلامی میباشند شکل نگرفته است. با توجه به این موضوع در این نوشتار سعی شده است تا آرا وبر درباره صدر اسلام را گردآوری نموده و به محک آزمون بسپاریم. این وظیفه را در شش فصل به انجام رسانیده ایم. در فصل اول ضمن طرح مساله و بیان اهمیت و ضرورت تحقیق به کنکاش پیرامون مطالعات پیشین در این زمینه پرداخته ایم. فصل دوم تحقیق ما به مدون نمودن آراء‌ وبر در مجموعه گردآوری شده به صورت مدون و منسجم آورده نشده است. پس از آن در فصل سوم نگاه اسلام را نسبت به سه مفهوم جهاد، برده داری و تعدد زوجات بررسی کرده ایم تا مشخص سازیم که این شاخصها، مصادیق درستی برای اثبات این دنیا پذیری اسلام میباشد یا خیر؟ فصل چهارم به گردآوری اطلاعات و شواهد تاریخی که برای نقد دیدگاه وبر لازم بود اختصاص یافته است و یا چنین دستمایه ای به فصل اصلی تحقیق خود رسیده ایم. در فصل پنجم ابتدا به نقد تئوری وبر پرداخته و سپس خود ماکس وبر را مورد نقد قرار داده ایم. نهایتا در فصل ششم نتایج بررسیهای خود را ارائه نموده ایم.

در این مقاله تعبیر متفاوتی از نواندیشی دینی ارائه شده که فاقد وجه پارادکسیکال است و مستلزم هیچ عدول و تنازلی از «دین» و انصراف از «نوگرایی» هم نیست. این تعبیر از نواندیشی دینی را می توان از ترکیب دو پدیده فکری- اجتماعی رایج در ادیان جهانی مدعی خاتمیت، یعنی «احیا» و «اصلاح» دینی به دست آورد. مقاله پس از واکاوی و تشریح این مفاهیم، به سراغ سه شخصیت دینی آشنا در تاریخ معاصر ایران می رود تا مصادیقی از احیاگری و اصلاح طلبی «واگرا» و «توامان» را معرفی نماید. مقایسه رویکرد و عملکرد امام خمینی با شیخ فضل الله نوری و میرزای نایینی از علمای فعال عصر مشروطه می تواند ضمن نشان دادن وجوه تمایز و امتیاز جریان توامان احیا و اصلاح، بر یکی از مصادیق محقق نواندیشی دینی در ادوار اخیر ایران، پرتوی بیفکند. خلاصه ماشینی: "مدعای این مقال با اتکای به نکات پیش‌گفته در باب«نواندیشی دینی»،«دین»و مفاهیممراد شده از«احیا و اصلاح»،این است که مواضع شیخ و میرزا در عصر مشروطه و در رویارویی بایکدیگر،از مصادیق نزدیک و قابل انتساب به احیاگری و اصلاح‌طلبی واگرایانه بوده است و درمقابل می‌توان از امام به عنوان مصداق صادقی از نواندیشی دینی که به هم آورندۀ رویکرد احا واصلاح دینی است،یاد کرد. ما تمایزات امام با شیخ و میرزا را در ادامه،در قالب همین سه خصوصیت،بررسی و دنبالخواهیم کرد و نشان خواهیم داد که چگونه جریان توأمان احیا و اصلاح قادر است ضمن حفظ وتقویت نقاط مثبت هر یک از این دو جریان،از دچار شدن به عوارض منفی آنها در وضعیت‌هایواگرا مصون بماند. شیخ و میرزا را اگرچه نمی‌توان از این حیث در طیق مقابل،یعنی سکوت‌گرایان سیاسی قرار داد؛در عین حال همچنان در فاصلۀ معناداری با حضرت امام قرار دارند که قائل به ضرورت تلاش وتمهید شرایط برای برپایی حکومت دینی در عصر غیبت بودند. معلم نیست که مبنای ایشان در تفکیک میان امور سلطنت از امور عامهکه اولی را از دایرۀ شمول احکام شرع و مداخلۀ مراجع دینی خارج می‌سازند(ترکمان 1362:59-58،67،104،110،329،365؛نایینی 1334:89)چیست؟چه عرصه‌ای از امور سلطنتی را می‌توان تصورکرد که تأثیراتی بر امور عامه نداشته باشد؟فرض و قبول چنین تفکیکی ضمن آنکه با تعریف ذاتیدین،چنانکه آمد،مغایرت دارد؛گام بلندی به سوی عرفی شدن فرد و جامعه بوده است و عجیباست که شیخ با وجود مشرب اصولی،وقوف لازم را بدان ندارد."

توسعه یعنی حرکت اجتماعی به سوی مطلوبیت‌ها؛ به همین رو نمی‌توان آن را بدون ورود به بحث اهداف و آرمان‌ها دنبال کرد. یکی از مفاهیم و قالب‌های مطرح در اندیشه‌های اجتماعی سَلَف، جامعة آرمانی بوده که در علوم اجتماعی جدید کمتر بدان پرداخته شده است. پرداختنِ به موضوع توسعه، آن هم با انگیزة رسیدن به الگوهای بومی، این اجازه و فرصت را به ما می‌دهد تا با نوعی سنت‌شکنی به سراغ آن سنت فکری برویم و منظور و فحوای آن را برای نیل به دیدگاه جدیدی دربارة توسعه وارسی نماییم. عطف توجه مقاله به مقولة غایات در توسعه، ما را به شش سنت‌شکنی در این موضوع وادار ساخته است: باز کردن پای مفهومِ «جامعة آرمانی» در بحث از اهداف توسعه، دفاع از «تلقی صراطی» از آن، تکمیل و ارتقای «شاخص‌های توسعه‌یافتگی»، جداسازی طراحی الگو از مرحلة پیاده‌سازی توسعه، تغییر «مدخل ورود» برای طراحی و ارائة الگو و بالاخره، آشکار نمودن ظرفیت‌های موجود در «اندیشة متفکرین مسلمان» برای اخذ ایده‌هایی در این‌بار

آيا جامعه اصيل است و وجود حقيقي و مستقل دارد؟ در اين باره نظرات مختلفي وجود دارد. فيلسوفان اجتماعي معاصر مسلمان، بيش از ديگران به بحث و نظر پرداخته اند. آنانهمواره کوشيده اند مسأله را از منظر قرآن باز گويند.علامه طباطبايي، جامعه را داراي عينيت، شخصيت مستقل و وحدت حقيقي مي دانند. در نظر ايشان، جامعه با تفکر اجتماعي محقق شده، بر فرد غالب مي شود و از آنان سلب اراده وشعور مي کندشهيد مطهري به من فردي و من جمعي، معتقد هستند.ايشان جامعه را داراي وجود حقيقي، مرگ و حيات، قوانين حقيقي مستقل و روح واحدي مي دانندکه در افراد حلول کرده و من جمعي آن ها ست. وي در عين حال براي فرد، فطرت،اختيار، آزادي، اراده و قدرت عصيان در برابر جامعه را نيز قبول دارد.شهيد صدر جامعه را داراي حيات و ممات، نامه عمل و قانون حقيقي مي داند، اما وجودش را اعتباري کلي و مجموعي دانسته و منکر وجود مستقل آن است.استاد مصباح جامعه را امري اعتباري و داراي وحدت ماهوي مي داند.او اما، براي آن منشاء انتزاع واقعي قايل است و از همين رو آن را داراي قانون حقيقي مي داند.آيت الله جوادي، وجود اعتباري را مرتبه نازلي از وجود حقيقي مي داند و اين مرتبه از وجود را براي جامعه، قطعي انگاشته اند.ايشان، نسبت به مرتبه وجودي فراتر از آن که مطابق با نظريه اصالت جامعه باشد، نظر صريحي ندارند. بنابراين بحث ميان اينان چنين سيري را دنبال کرده است:جمع گرايي شديد ← جمع گرايي معتدل ← نيمه فرد گرايي ← فردگرايي ناب ← سکوت.درميان جامعه شناسان، دورکيم با طرح وجدان جمعي غير از وجدان فردي ،گويا ترين توصيف و تبيين را درباره هويت خاص جامعه مطرح کرده است. وي جامعه را مقدم بر تولد فرد، باقي پس از مرگ وي، محدود کننده او و غالب بر وي مي داند. وبر اما، فرد را تنها واقعيت دانسته و جامعه را پيامد تعامل افراد مي‌داند. هم اکنون در جامعه شناسي، بيشتر گرايش به تلفيق خرد و کلان وجود دارد.

مطالعات اجتماعی دین، قدمتی به اندازه تاریخ اندیشه‌ورزی بشر در اوضاع و احوال اجتماعی خویش دارد و در سه دسته متفاوت از هم قابل تشخیص است: 1. اندیشه‌های اجتماعی دین؛ 2. جامعه‌شناسی دین قبل از جامعه‌شناسی دین؛ 3. جامعه‌شناسی دین. دین، از جمله موضوعاتی بوده که همواره در مرکز توجهات متفکرین اجتماعی قرار داشته است و این علاوه بر دلمشغولی و تعلق خاطر شخصی آنان، ناشی از اهمیتی است که در حیات اجتماعی مردمان اعصار گذشته داشته است. همین وضع، با اندک تغییراتی در عصر منتهی به ظهور جامعه‌شناسی نیز جاری بود و لذا جامعه‌شناسان کلاسیک را هم با تمام تمایلات ملحدانه ولاادریگرانه‌شان نسبت به دین، ناگزیر ساخت تا در تأملات خویش در احوال جوامع جدید و در بررسی فرایندهای گذار از سنت به مدرن، همچنان به این موضوع، به عنوان یکی از سرفصل‌های مهم کار خویش اهتمام ورزند. این قبیل کوشش‌های نظری در ادوار پیش از شکل‌گیری، موجد انباشت ذخایر گرانسنگی برای «جامعه‌شناسی دین» گردید که امروزه از پشتوانه‌های نظری و تاریخی این رشته، به عنوان یکی از غنی‌ترین رشته‌های جامعه‌شناسی، محسوب می‌شود؛ البته جامعه‌شناسی به طور کلی و جامعه‌شناسی دین به طور خاص، از آغاز نگاه مثبتی به این پیشینه نظری نداشت؛ ولی به مرور زمان و با به راه افتادن نقد و تردیدهای درون رشته‌ای و تقویت همکاری‌های برون حوزه‌ای در برخی موضوعات، به ارزش‌های نهفته و قابلیت‌های مغفول مانده آن پی‌برد و می‌رود تا با پشت‌سر گذاردن افراط و تفریط‌های پوزیتیویستی و هرمنوتیکی، راه خویش را به سوی دانشی عمیق و در عین حال منعطف در مطالعه عالمانه مناسبات دین و جامعه، باز یابد. فراموش نباید کرد که نائل شدن جامعه‌شناسی دین به این موقعیت تحسین برانگیز، با عبور از مسیری میسر شده است که با نگاه «پدیده»ای به دین و ملاحظه آن در مقام «تحقق» و استفاده از روش‌های «عینی و تجربی» و تلاش برای رعایت حداکثر «بی‌طرفی» توأم بوده است. امروز که جامعه‌شناسی دین به مثابه یک رشته علمی معتبر و مورد اعتنا، به تناوری رسیده و مداخله‌گری‌های بعضا ناگزیر اوان شکل‌گیری را پشت سر گذارده است، می‌توان با چشم تأمل در ماحصل کار آن نظر کرد و انواع لغزش‌های نظری و روش‌شناختی آن را به منظور افزایش قابلیت‌های معرفتی و کاربردی، مورد نقد و بازبینی قرار داد. آینده جامعه‌شناسی دین که نیاز به آن روز به روز افزون‌تر هم می‌شود، در آن است که با تصحیح نگرش آن نسبت به موضوع مطالعه خویش و اصلاح تلقی‌های شایع از حیطه عمل جامعه‌شناسی و رشته‌های دین‌پژوهی، از سطح مرزبندی‌های کاذب و محدودیت‌های مضر به حال معرفت، عبور کرده و دانش و روش خویش را بیش از گذشته، تابع صورت عینی و واقعی پدیده‌های پر معنایی مثل دین سازد

«دین و دنیا» از مباحث مورد علاقه‌ی متألهان و فلاسفه‌ی‌ دین است و به همین رو با بی‌اعتنایی جامعه‌شناسان دین مواجه بوده است. این مقاله در گام نخست و در راستای مقابله با روی‌کردهای تحویلی در مطالعات دین، در صددِ رفع برخی از این بی‌اعتنایی‌های آسیب‌رسان است و تلاش دارد نیاز مبرم جامعه‌شناسی دین به این مباحث را آشکار سازد و جایی را برای آن در فصول مقدماتی مطالعات جامعه‌شناختیِ دین باز نماید. این تلاش هم‌چنین برای نیل به درک صائب و روشن‌تری از مفهوم عرفی شدن، که انطباق بیش‌تری با بنیان‌‌های آموزه‌ای اسلام و شرایط اجتماعی ایران داشته باشد، انجام شده است. مقاله در صدد است در این بازبینی،‌ بر چند حقیقت بدیهی و در عین حال، اذعان‌نشده درباره‌ی‌ دین ‌تصریح نماید که تأثیراتی دگرگون‌کننده بر نظریات عرفی شدن دارند. گام سوم پس از تأکید بر اهمیت دنیا برای ادیان، با مقایسه‌ا‌ی‌ میان تلقی ادیان از دنیا برداشته شده است و با این فرض که عقاید و تعالیم دینی، تأثیرات تعیُّن‌بخشی بر زیست اجتماعی پیروان خواهند داشت، آن را در برخی از فرازهای اساسی‌تر،‌ همانند «رستگاری»، «‌الاهیات اقناعی» و «تنش‌های با دنیا» با تفصیل بیش‌تری دنبال نموده است و در خاتمه، تأثیرات آن را در اصلاح برخی روی‌کردهای غالب بر نگرش جامعه‌شناختی دین نشان می‌دهد.

پاسخگویی مناسب به مسائل و مشکلات اجتماعی جوامع اسلامی، تنها از مسیر شناخت هرچه بیشتر مفهوم جامعه از منظر اسلام ممکن و میسر خواهدبود. چرا که، مناظر مختلف به پرسش از چیستی و هستی جامعه نه تنها به شناخت‌های متفاوتی می انجامد بلکه در نهایت به نظریات مختلفی برای حل مسائل جامعه خواهد رسید. لذا در این پایان نامه سعی شده است تا تلقی امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی ایران، از جامعه را یافته و همچنین در راستای تلاش برای دست یابی به تمامی جوانب نظر اسلام در این موضوع، دیدگاه امام خمینی(ره) با دیدگاه‌ها و اندیشه‌های اجتماعی دیگر متفکرین اسلامی ایرانی هم عصرشان از جمله علامه طباطبایی، مرتضی مطهری، محمدتقی مصباح یزدی و عبداله جوادی آملی مقایسه شود. در این بررسی از سنخ‌شناسی »دیوید فریزبی» و «درک سه‌یر» پیرامون مفهوم جامعه استفاده شده است. در این سنخ‌شناسی مفهوم جامعه بر اساس نظریات جامعه شناسی بر چهار قسم «جامعه به عنوان واقعیتی خودبنیاد»، «جامعه به عنوان یک مفهوم غایب»، «جامعه به عنوان یک فکرت و یک آرمان» و «جامعه به مثابه دیالکتیک فرد و جامعه» است. روش مورد استفاده محقق در این تحقیق روش «تحلیل متن» می‌باشد. براساس بررسی‌های محقق می‌توان گفت که نظرات امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی و مرتضی مطهری از بیشترین شباهت برخوردار بوده و با سنخ اول تعریف شده در این تحقیق همانندی بیشتری دارد. نظرات محمدتقی مصباح یزدی و عبداله جوادی آملی با سنخ دوم این تحقیق شباهت داشته و از همانندی کمتری با نظرات امام خمینی(ره) برخوردار است.