جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقد‌هایِ درون‌گفتمانی به ایده علم دینی در سه دستة «بیرونی» و «درونی» و «پیامدی» قابل تفکیک است. در نقد و تأمل بیرونیِ علمِ دینی مدعی­ایم که اولاً دچار نوعی انفعال خفی است و ثانیاً به حائل و حامی‌‌هایی متوسل می‌شود که نه رافعند و نه جایز و نه صائب، و بالاخره این که تلاش چندانی برای رفع خلط‌های مفهومی که در این باب وجود دارد، صورت نداده و نمی‌دهد. در نقد درونی آن هم نشان داده‌ایم که علم و دین در عین دوئیت، بیگانة از هم نیستند؛ بلکه نسبت‌هایی میانشان برقرار است که در چهار دسته از هم قابل تفکیکند. نخست، تأمین و عرضة «مبادی» و «متافیزیکِ» علم که از سوی دین صورت می‌گیرد. دوم، «انگیزه‌بخشی»، «اولویت‌شناسی» و «کاربستی» که دین برای علم رقم می‌زند. سوم، برگرفتن و برساختنِ «مفاهیم»، «نظریات» و «فرضیاتِ» علمی از دین به مثابه منبعی در کنار دیگر منابع و چهارم، استفادة علم از «اعتبار و حجیت‌هایِ» خاصِ آن دین. تنها مورد و محوری که مُبررِ اِطلاق و فرض تخصیص «دینی» برای علم است، همین آخری است که آن هم ناشدنی است؛ زیرا علم را از چارچوبِ مُحدَّد و مفروضِ آن خارج می‌سازد. ‌در نقد پیامدی علم دینی نیز آورده‌ایم که انشعاب‌جویی از جریان عمومی علم و برپاساختنِ علم خاصِ خود، اگر به نفع ادیانِ غیر عقل‌گرایی نظیر مسیحیت و برخی از فرقه‌های اسلامی اشعری مشرب باشد، به نفع اسلام و منطبق با آموزه‌های شیعی اصولی نیست. همچنین است استمدادجویی از رویکرد پست‌مدرن و ‌برخی از گرایشات هم‌سو و نزدیک به آن که نه ثمربخش است و نه به صواب.

با اینکه تغییر و تحولات فکریِ صاحبانِ اندیشه و ارجاع، معمولاً نامنتظَر است و تعجب‌برانگیز، اما ممنوع و مذموم هم نیست و به یک اعتبار می‌تواند نیکو و پسندیده نیز باشد؛ چرا که خود گواه بر جست‌وجوگری و بی‌قراریِ ایشان است در نیل یا تقریب به حقیقت. همین فعلِ نیکو اگر به قصد جلب توجهات باشد و بی‌اعتنا و اذعان به خطاهایِ پیش از این رفته، طبعاً ناپسند محسوب خواهد شد و غیر صادقانه. اولی را اگر مقتضای علم بدانیم؛ دومی بلاشک، خلاف اخلاق است و به دور از خصال و مشربِ عالمان.

چکیده: رهبری دینی را از مصادیق رهبران کاریزماتیک دانسته‌اند؛‌ اگر در موقعیتِ نهضتی قرار بگیرد. تداوم و پایایی آن البته محل تردید است؛ خصوصاً وقتی که کار به جانشین و به تغییرِ موقعیت برسد. این جوهرِ نظریة کلاسیکِ ماکس وبر در باب کاریزماست. تجربة انقلاب اسلامی و به تبع آن، برپایی جمهوری اسلامی در ایران،‌ این نظریه را با چند نقض و چالش جدی مواجه ساخته و ضرورت برخی تجدیدنظرهای مبنایی را پیش کشیده است؛‌ ازجمله دربارة «ناپایداری مناسبات کاریزماتیک». مقالة‌ حاضر نشان داده است که این مناسبات به‌رغم واقع شدن در مرحلة «نظام» و وقوع پدیدة «جانشینی»،‌ همچنان برقرار است و این نیز به مدد عنصر عقیدتی- ایمانی مشترک در هر دو موقعیت است.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث حضور روحانیت در نقش های سیاسی و ارتباط با قدرت سیاسی همواره از بحث های مناقشه برانگیز در سطح فکری و حتی عامیانه بوده است. یک تلقی از روحانیت به عنوان مسئول پاسداری از دین در جامعه، معتقد به لزوم حضور روحانی در چنین نقش هاییست. چنین نگاهی حوزه مسئولیت روحانیت را حوزه مسئولیت و گستره دین می داند. به عبارت بهتر روحانی همان نقشی است که مسئولیت دین را بر دوش خود می بیند. این دیدگاه تلاش می کند طرح هایی برای حفظ روحانیت از آفات قدرت سیاسی ارائه کند. اما در مقابل دیدگاه هایی وجود دارند که فارغ از اینکه چه باید بشود، مطالعه مناسبات و ویژگی های ضروری قدرت سیاسی، خصوصا سیاست در معنای مدرن و معاصر آن را مورد مطالعه قرار می دهند و گوشزد می کنند که نهاد سیاست لاجرم تغییراتی بنیادین در روحانیت و نهاد دین ایجاد خواهد کرد و آفات آن غیر قابل احتراز خواهد بود. در این دیدگاه توصیه اساسی باقی ماندن دین در ساختار سنتی اش است تا حتی الامکان کمتر دچار آفات شود. نکته مهم درباره دیدگاه اخیر این است که چنین آفاتی کم کم نه تنها در سطح رفتار روحانیت بلکه در هویت دین تبیین شده توسط این نهاد رسوخ خواهد کرد.

دست کم از ابتداى قرن چهارم میلادى ـ زمانى ‏که کنستانتین به ترویج مسیحیت به عنوان دین رسمى امپراتورى روم همت گمارد ـ به بعد است که درباره مناسبات «دین و دولت»، ادبیات گسترده‏اى گرد آمد. این ادبیات کمتر مورد استناد و رجوع مستقیم جامعه ‏شناسان قرار گرفته است، چرا که بخش عمده آن انحصارا به برداشتى مسیحى از «تجمعات دینى» و تعریفى غربى از «دولت» استوار است. ما در این جا در صدد تبیین این مسأله بسیار پیچیده که دولت اوّل بار کى و کجا پدید آمد نیستیم؛ اما در عین حال آگاهیم که هر گونه بحث جدى در باب «دین و دولت» باید به مشکل عمومى روش‏هایى توجه کند که بیش از این‏که در سنت‏هاى دینى ـ فرهنگى تجسم یافته باشد، از جهان بینى‏هاى متفاوت سرچشمه مى‏ گیرد؛ از این رو در این نوشته به طور مشخص به جهان‏بینى بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت و اسلام اشاره و با هم مقایسه مى ‏شوند.