جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از عوامل اصلی رشد مباحث و مجادلات کلامی و به تبع آن متمایز شدن فرقه‌‌‌ها از یکدیگر، اختلاف برداشت صاحبان اندیشه، از قرآن کریم و سنت بوده است. به عبارتی دیگر فهم و تفسیر قرآن کریم و همچنین احادیث نبوی که برای همه مسلمانان به عنوان اساس و پایه معارف و اعتقادات دینی محسوب می‌شود، از موضوعاتی است که از افراط و تفریط در امان نمانده، و در طول تاریخ اسلام، با تفسیرهائی ناهمگون از متون دینی، زمینه به وجود آمدن فرقه های گوناگون کلامی ایجاد شده است. اسباب و عوامل شکل‌گیری و رواج اندیشه‌‌‌های مختلف فرقه ای و مناقشات گروهی(اعم از سیاسی، کلامی و فقهی) اگرچه فراوان، مختلف و متفاوت است، اما به طور کلی، جدای از ‌‌تأثیر عوامل معرفتی بر شناخت انسان، عوامل اختلاف برداشت از متون دینی را می‌توان به دو شاخه تقسیم کرد: 1- ساختارهای زبانی و متنی متون دینی که شامل ویژگیهای مبتنی بر نحوه(کلیت) نزول قرآن کریم، ویژگیهای مرتبط با اصل زبان عربی، ویژگیهای زبانی مرتبط با مخاطب و ویژگیهای مبتنی بر اسلوب بیانی قرآن کریم می شود. 2- تأثیر عوامل غیر معرفتی بر افکار و اندیشه انسان که شامل عوامل روانشناختی(درونی) و عوامل محیطی(بیرونی) اعم از عوامل اقلیمی- جغرافیائی، عوامل انسانی و عوامل فرهنگی- اجتماعی محیطی می شود. با نگاهی گذرا به تاریخ فرق اسلامی، می توان تأثیر این عوامل را بر شکل گیری بعضی از فرقه ها به خوبی نشان داد، به طوری که رویکرد افراط گرانه فرقه ای مانند خوارج هم از حیث عوامل زبانی و متنی قرآن کریم، و هم از حیث عوامل غیرمعرفتی مانند عوامل روانشناختی، عوامل اقلیمی و جغرافیائی و عوامل انسانی(به طور خاص عامل سیاسی)، قابل تحلیل است. بدین ترتیب تأثیر این عوامل در شکل گیری رویکرد افراطی یا تفریطی به متون مقدس امری اجتناب ناپذیر است.

چکیده هنگامی که اندیشه‌های کلامی ابن حزم اندلسی بزرگ‌ترین متفکر فرقه ظاهریه را مورد بررسی قرار می‌دهیم، در اولین نگاه چنین به ذهن می‌رسد که ابن‌حزم به نوعی میان دو نقیض جمع کرده است. او از سویی یک نص‌گراست که نوعی زبان‌شناسی ظاهر گرایانه را ارائه کرده و هیچ‌گونه تأویل عقلانی یا غیر عقلانی از ظاهر متون دینی (قرآن و روایات) را اجازه نمی‌دهد و از سویدیگر در مخالفت با شکاکیت، اثبات توحید و نبوت، حمایت از علوم یونان مانند فلسفه، منطق، پزشکی، ریاضی و ... و ارائه برخی از تأویل‌ها چهره‌ای کاملاً استدلالی و عقل‌گرا از خود بروز می‌دهد. این مسأله باعث شده که در طول تاریخ افراد زیادی ابن‌حزم را به تناقض در افکارش متهم کنند. در این پایان‌نامه توضیح داده شده که ابن حزم برای رفع تناقض از افکار خود طرحی در ذهن داشته که براساس آن قائل به تفکیک میان عقل قبل از نص و عقل بعد از نص شده است. البته این که ابن حزم در پایبندی به این طرح تا چه حد موفق بوده است، مورد تردید است که به این مسأله نیز در پایان‌نامه پرداخته شده است.

قرآن با صراحت وحدت کتابهای نازله بر انبیاء و وحدت رسالت همه پیامبران را بیان می کند. قرآن اعلام می دارد که اصل کتابهای نازل شده نزد خدا یکی است و آن را ام الکتاب و لوح محفوظ می نامد. خداوند با پیامبران الکتاب را نازل کرد تا بر اساس آن در اختلاف میان مردم حکم برانند. قرآن تصدیق کننده تورات و انجیل معرفی شده است به دلیل همین وحدت وحیکتاب، قرآن عذاب واحدی را برای کسانی که به یکی از این کتابها کفر روزیده اند در نظر می گیرد. بنابراین تفاوت میان ادیان در شرایع و فروع می باشد نه در گوهر و اصل آنها. از دیدگاه قرآن کریم، اموری چون توحید، معاد وعمل صالح از مشترکات ادیان محسوب شده اند لذا ادیان می توانند در جو مسالمت آمیز کنار همدیگر قرار گیرند و پیروان ادیان با مطالعه تطبیقی به نکات مثبت یکدیگر را پی ببرند، چون بر طبق نظر قرآن منبع و منشا ادیان یکی است اگر چه با مرور زمان و مقتضیات زمان تفاوت های چشمگیر بین آنها بوجود آمده است. قرآن کریم الگوهای زیادی برای وحدت ادیان مطرح می کند به عنوان مثال، ابراهیم موسس مکاتب توحیدی معرفی شده است. به هر حال ما با داشتن دو اصل بسیار حیاتی برای حیات معقول جمعی حرکت می کنیم و همواره طرفدار طرح تنوعات مذهبی با کسانیکه شایستگی ورود به تحقیق در آن تنوعات را دارند، هستیم : 1- فبشر عباد الذین یستمعون القول ویتبعون احسنه یعنی باید حرفها را شنید تا انتخاب احسن کرد. 2- اصل همزیستی با مشترکات اساسی در دین الهی : لاینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطو الیهم و به خصوص این آیه قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم زمینه تدوین الهیات ناظر بر همه ادیان را فراهم می آورد. برخلاف پندار بعضی مستشرقان وجود تشابهات میان معارف اسلام و مسیحیت و یهودیت را دلیل اخذ این معارف از سوی پیامبر اسلام از این دو دین می دانند این تشابهات بیانگر وحدت سرچشمه این سه دین است. آنچه با ارزش می باشد اسلام واقعی است و آن اینست که شخص قلبا در مقابل حقیقت تسلیم باشد و روحیه حقیقت جویی داشته باشد و همچنین کفر حقیقی که موجب شقاوت و عقاب می گردد چیزی جز عناد و میل به پوشانیدن حقیقت نیست. مواجهه قرآن با فرهنگهای زمان خویش مواجهه بنیان کن نبود، بلکه مواجهه از نوع تعاطی فرهنگی بوده است.

چکیده ندارد.

یکی از گرایش‌های تفسیری مهم و پرسابقه قرآن کریم، تفسیر عرفانی است. این رویکرد تفسیری که حداقل از قرن سوم آغاز شده، در این دوران نیز به حیات خود ادامه داده است. در دوران معاصر‌، با تفاسیر عرفانی خاصی مواجه هستیم که با نوع پیشین خود تفاوت‌هایی دارد. این تفاوت‌ها و تمایزها به قدری است که می توان، تفسیر عرفانی را به دو شاخه سنتی (کلاسیک) و جدید (غیر کلاسیک) تقسیم نمود. تفاوت این دو روش تفسیری را می‌توان در آموزه‌ها و روش‌ها پی‌جویی نمود. در حوزه روش‌ها، باید به تلاش برای تعمیم فهم و همگانی ساختن برداشت از قرآن، اعتقاد به تدبرگرایی و تفسیر قرآن به قرآن ـ گاه بدون مراجعه به سنت تفسیری ـ و کلیدی دانستن طهارت قلب در فهم قرآن اشاره نمود. به دلیل بازآموزی در روش‌ها، با برداشت‌های جدیدی از قرآن، از سوی مفسران عرفان جدید مواجهیم که مسبوق به سابقه نبوده و نشانی از آن در سنت تفسیری موجود نمی‌باشد. آثار برجسته‌ای که بر اساس روش تفسیری عرفان جدید، در مکتب امامیه نگاشته شده‌اند، عبارتند از: تفسیر کیوان قزوینی، مخزن العرفان بانوی اصفهانی و آثار تفسیری علی صفایی حائری. به دلیل باور مفسران عرفان جدید به تعمیم فهم قرآن و ارائه پیشنهادهایی در این زمینه، و همچنین نوشتن تفسیرهایی که عامه مردم مخاطب بودند، این روش تفسیری توانست طرفداران زیادی را به خود جذب کند. بنابراین با رویکردی شایع و رو به گسترش مواجه هستیم که اثرگذاری بسیار زیادی بر فضای فکری جامعه ـ چه در سطح خواص و چه عامه مردم ـ داشته و دارد که باید به تحلیل و نقد آن پرداخت. هرچند این روش تفسیری از فواید و محاسنی برخوردار است اما از عیوب و کاستی‌هایی رنج می‌برد.

نگارنده این رساله قصد دارد با تکیه بر مبانی نظری زبانشناسی قومی و با بهره گیری از روش های ریشه شناسی و گونه شناسی ساخت، مولفه های معنایی قسط و عدل را استخراج کند. سپس با ورود به آیات قرآن کریم، مبتنی بر رویکرد معناشناسی ساختاری، همنشین های قسط و عدل استخراج و مقایسه می شوند تا روابط معنایی میان آن دو و حوزه های کاربرد هر یک مشخص گردد. نتیجه این پژوهش، دست یابی به مولفه های متقابل قسط و عدل در قرآن کریم است. بدین ترتیب، «قسط» دارای مولفه های معنایی «حق» و «قانون» بوده و ناظر به یک عدالت قضایی و اجتماعی است. در مقابل «عدل» دارای مولفه های معنایی «برابری»، «بی طرفی» و «تناسب» است و به نوعی، به عدالت عرفی و اخلاقی اشاره دارد.

زمان از دیرباز یکی از مهمترین موضوعات مورد توجه اندیشمندان بوده است خواه در حوزه ی فلسفه، خواه در حوزه ی هنر و خواه در حیطه ی علم. نگاهی اجمالی به هریک از حیطه های یاد شده، نه تنها بیانگر اهمیت موضوع زمان که نمایانگر مناقشات و اختلاف نظرهای گوناگون در این زمینه خواهد بود. همین گونه گونی در آراء حکما و متفکران ادیان و مذاهب مختلف نیز دیده می شود. برای نمونه حکمای مسلمان به رغم تأسی به یک کتاب مشخص- قرآن- پاسخ های متفاوتی به چیستی و ماهیت قرآن داده اند. از این رو برای فهم منظر دین اسلام نسبت به زمان باید به قرآن مجید مراجعه کرد و ماهیت و بود زمان را از چیستی و نمود آن در این کتاب الهی نتیجه گرفت. از مطالعه ی اشکال نمود زمان در قران مجید نظیر سنتهای الهی، سوگندها، عالم خلق و امر، شاخص های زمانی و روایت ها، چنین نتیجه می شود که زمان یکی از مخلوقات خداوند و مفهومی مستقل از حرکت است. درک انسان از زمان نیز تابع درجه ایمان و زیست- جهان اوست.در میان تمامی اشکال نمود زمان، روایتها به دلیل پیوند ناگسستنی شان با زمان- از اهمیت ویژه ای برخوردارند. در این رساله پایه ی زمانی شش روایت از قرآن کریم- روایت آفرینش، روایت اصحاب کهف، روایت عزیر، سوره ی تحریم، روایت اصحاب اعراف، و روایتی از بهشت و جهنم در سوره ی واقعه مورد تحلیل قرا گرفته اند. ویژگی خاص این روایت های وحیانی- همچون استفاده ی حداقلی از توصیف، کاربرد وسیع صنعت التفات در دو سطح گیرنده و فرستنده، و عدم تبعیت افعال از منطق دستوری، و انطباق زمان گفتمان بر زمان عمل روایت، بیانگر تمایز آنها از روایت های بشری است. از این رو نمی توان دستور و بوطیقای متعارف را در مورد روایتهای وحیانی به کار بست.

آیات فراوانی از قرآن کریم، انسان‌ها را به تفکر و تعقل فرا می‌خواند و در سخنان پیشوایان معصوم (ع) نیز، مسئله، فراخوانی به خردورزی کاملا مشهود است . از این رو، می‌تون گفت که اسلام آیین خودورزی است . و هدف بنیادین آن، شکوفا ساختن عقول انسانها است . چنین می‌نماید که در گسترده وسیع معارف و آموزه‌های دینی، دعوت به تفکر هنوز جایگاهی را که می‌باید، نیافته است و در صورت توجه بدان، اغلب تفکر در مباحث اعتقادی، نظیر توحید، نبوت و ... جلوه دعوت به اندیشه بوده است . بدین سان، پرداختن به بحث خردورزی، آن هم با تکیه بر منابع اسلامی، بایسته می‌نماید. در این میان نهج‌البلاغه، جایگاه بسیار رفیعی را به خود اختصاص می‌دهد. جای جای ین کتاب ارزشمند، راه خردمندانه زیستن را به انسان‌ها می‌آموزد و راه نیل به حیات معقول را نمایان میسازد. بدین ترتیب ، در این پژوهش شناسایی زمینه‌های خردورزی و توضیح و بسط آن محور اساسی بحث است . پژوهش حاضر، علاوه بر بحث درباره کارآیی عقل در شناخت خدا-به عنوان یکی از محوری‌ترین اعتقادات دینی-به بررسی دیدگاه نهج‌البلاغه در زمینه همسویی و همسازی تعقل و تدین می‌پردازد و در واقع تلاشی است برای اثبات این سخن که دین پیروانی می‌خواهد خرد مدار و اندیشمند، از مهمترین مباحث مطرح شده بررسی تحلیل برخوردهای خردگرایه در نهج‌البلاغه و تاکید بر کاربری و استفاده بهینه از نیروی عقل در نیل به یک زندگی سعادمند و خردمندانه است . در این زمینه مباحثی نظیر: نقش عقل در بهبود زندگی، استقلال اندیشه، اعتدال در زندگی، عبرت و اعتبار از پیشنیان، بهره‌وری از تجربه‌ها و... نقش اساسی دارند. اما رد نیل به حیات معقول، باید موانع راه نیز به دقت شناسایی شوند و بدین‌سان آسیب‌شناسی تعقل، گم بعدی است که در آن به بررسی موانعی مانند: تعصبات کور، خرافات ، حب و بغض‌ها خود محوری و ... پرداخته میشود.

با تکیه بر باور امروزی در علوم مختلف انسانی در خصوص رابطه میان زبان و فکر، گسترش روابط بینازبانی در تماس میان رشته های مختلف علمی، ابزاری برای بسط اندیشه و افق های نگاه است که علوم در اختیار یکدیگر قرار می دهند. بدین ترتیب، حساسیت زبان در ارتباط علوم دریافت می شود و از سوی دیگر، نگرانی ها درباره صدماتی افزایش می یابد که ممکن است در اثر اختلال در روابط بینازبانی به وجود آید. توجه به برخی ویژگی های زبان علمی، مانند تفاوت نهادن میان جنبه های تعیینی و تاریخی، در تنظیم این روابط بسیار حساس و تعیین کننده است و تعیینی انگاشتن مفاهیم تاریخی، یا عکس آن، ممکن است نتایج مخربی را در روابط میان رشته ای داشته باشد. برخی مطالعات زیربنایی، مانند دست یافتن به نوعی تبارشناسی زبانی از زبان های علمی می تواند سلامت و ثمربخشی بیشتر برای مطالعات میان رشته ای را تضمین کند.

قرائت‌های مختلف قرآن از دیرباز یکی از مسائل مهمّ علوم قرآنی بوده است. اگرچه عموم اهل سنّت در توجیه تنوّع قرائت‌ها به احادیث نزول قرآن بر هفت حرف استناد کرده‌اند، نگره‌ای که در میان شیعیان به دیده قبول نگریسته شده آن است که قرآن بر یک حرف نازل شده و اختلاف خوانش‌ها امری بشری و ناشی از راویان است. برخی از دانشمندان امامی معاصر با تأکید بر این نگره و براساس خوانش مستقرّ امروزین در شرق جهان اسلام، روایت حفص از قرائت عاصم را همان قرائت رسول خدا (ص) دانسته‌اند. امّا این ادّعا به لحاظ تاریخی قابل اثبات نیست و روش علمی در برخورد با تنوّع خوانش‌های قرآن پذیرش فی الجمله آنها و سعی در ارائه ملاک‌هایی است که بتوان با آن خوانش اقرب به واقع را تعیین نمود. این روش در سنّت تفسیری معمول بوده و ما از همان ابتدا با ترجیح قرائتی بر قرائت‌های دیگر مواجه هستیم. ملاک‌هایی که در سنّت تفسیری به کار گرفته شده‌اند شامل موافقت بیشینه با رسم مصحف، اجماعات قرائی به خصوص قرائت عامّه، موافقت با قرائات منسوب به عبدالله بن مسعود و اُبَیّ بن کعب، دانش‌های زبانی عربی، روایات منقول از معصومین و صحابه، ترجیح مبتنی بر سیاق و ترجیح مبتنی بر فهم درایی بوده که از آیه مورد نظر ارائه می‌شده است.در این رساله ضمن بررسی میزان کارآیی هر یک از ملاک‌های فوق و ارائه نمونه‌هایی برای هر یک تلاش گردید از حوزه‌ها و نگره‌های دانش زبان‌شناسی در راستای توسعه ملاک‌های ترجیح قرائت کمک گرفته شود. ترجیح مبتنی بر پیوستگی سوره به مثابه یک متن واحد، ترجیح مبتنی بر هم‌نشینی واژگان در قرآن کریم و ترجیح سبک‌شناختی ملاک‌هایی بودند که در این راستا پیشنهاد و برای هر یک نمونه‌هایی ارائه گردید.در مجموع در این رساله 164 حرف از حروف قرائات مشهور مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده ظرفیت‌های بینا‌رشته‌ای در تفسیر قرآن کریم و ترجیح قرائی خصوصاً دانش‌های زبان‌شناسی متن و سبک‌شناسی معرّفی و به کار برده شود.