جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌الله محمدهادی‌ معرفت (م 1385ش) قرآن‌شناس برجسته هم‌روزگار ماست که دیدگاه‌ها و روش‌های ممتاز وی در علوم قرآنی و تفسیر، تأثیری شگرف بر آینده مطالعات این عرصه دارد. اصل توجه یک فقیه و اصولی ممتاز به دانش‌های قرآنی سرچشمه برکات فراوان است، به‌ویژه آنکه وی در هر زمینه‌ای وارد شده به ‌نوعی نوآور است. منظور از نوآوری به طورعام امتیازات مطالعات و افادات قرآنی ایشان هم در روش و هم در محتواست. نوشتار حاضر ابتدا امتیازات روشی و سلوک علمی ایشان را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که ایشان در هر موضوع علمی اندیشه‌های جالب توجه را به میدان بحث می‌آورد و برای کشف اصل مشترک دیدگاه‌های مختلف و ایجاد توفیق و پرهیز از شعبه‌پنداری و تفرق تلاش می‌نمود، به رویدادهای علمی در روزگار خود بسیار حساس بود و با شبهه‌ها برخوردی بصیرت آمیخته، علمی و دقیق داشت، میان علوم قرآنی و دیگر دانش‌ها پیوند زد و براین باور بود که هر کسی به میزانی که رسوخ در علم دارد می‌تواند به عرصه فهم قرآن وارد شود. این نوشتار آنگاه به برجستگی‌ها و نوآوری‌های محتوایی وی در حوزه تفسیر و علوم قرآن می‌پردازد که شامل آرای ایشان در اعجاز، نزول و جمع قرآن، حفظ قرآن از تحریف، روایات تحریف، وجود لحن در قرآن، زبان قرآن، قصص قرآنی، روایات تفسیری، تأویل و بطن قرآن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه است.

‫به دلیل ماهیت پیام وحیانی دین و کیفیت ابلاغ و وصول آن و رخداد های تاریخی موجود در این مسیر، نظام فقاهت و فهم دین با مجموعه ای از مشکلات روبروست.این است که از مرحله ی فعلیت حکم شرعی -یعنی مرحله ای که قانون گذار آن را اعتبار کرده، به عهده ی مکلف می گذارد تا مرحله ی وصول و تنجز آن- که ثواب و عقاب به دنبال دارد، موانعی هست. مکاتب استنباطی مختلف برای فهم مرادات جدی دین، شیوه ها و ابزار هایی را پیش نهاد می کنند که گاه هیچ جنبه ی حکایت گری از واقع ندارد. یعنی معلوم نیست فقیه را به واقع حکم الهی برسانند، بلکه چنانکه گفته اند معذر و منجزند. به این دلیل اولاً در اصل اعتبار ظن حاصل از آنها -در شرایطی که رسیدن به اطمینان و علم عادی یا وثوق ممکن باشد، اشکال هست. ثانیاً بهره ی چندانی از خصلت وثوق آوری و رکون بخشی- که جان مایه ی هر حجتی است- ندارند. تتبع و تحقیق ارائه شده در این رساله می خواهد نشان دهد شیوه ای از فقاهت که بسیاری از بنیان های آن از روش استنباطی آیت الله بروجردی برداشت می شود، تا حد زیاری این مشکلات را مرتفع می کند چرا که:- افزودن بر استوار کردن پایه های دانش اصول و دقت و تعمق در آنچه به عنوان مقدمات اجتهاد به آن نیاز است.- علاوه بر ارائه توصیه هایی خطیر به لزوم تامل و تلاش برای باروری مباحثی که حقیقتاً مقدمه ی دین فهمی هستند اما در نظام های نام و نشانی ندارند. با توجه حداکثری به میراث روایی، تمرکز عمده ای فرآیند اجتهاد را بر اندیشه ورزی بر روی ادله فرا می خواند. در این شیوه:- بازگشت به اصول متلقات و مبانی قدما ذخیره ای سرشار از متونی که می توان به دیده روایت به آنها نگریست پیش رو می نهد. - توجه به فضای صدور اخبار و دقت در آرا و احادیث اهل سنت فهم عینی تری از منقولات بدست می دهد. - دقت در اسناد روایات، افقی وسیع برای رفع ابهام های رجالی راهی به احراز متون می گشاید و .... این همه، محموعه ای از توانمند ی ها درنظام استنباطی فراهم می آورد که دست یابی به مطلوب قانون گذار حکیم را از راه هایی اطمینان بخش تر مممکن می سازد. کلید واژه: اجتهاد، استنباط، مکتب، اصول، حدیث، رجال، فقه، روایت، متن، سند، بروجردی. Abstract Due to the nature of the revelation message of religion and the condition of its deliverance and attainment and the historical events present in this path, the system of practicing jurisprudence and understanding religion encounters a collection of problems. This is the reason why there are some obstacles from the stage of actuality of the divine law- i.e. the stage in which the legislator has made it obligatory to people – to the stage of attainment and conclusiveness – which will result in reward and punishment. different deduction schools present some tools and methods to understand the serious intention of religion which have occasionally no aspect of presenting reality. That is to say it doesn’t necessary help jurist to reach the real divine law; rather the jurist is excused and impost, as they have stated. Due of this reason there is first of all, a basic question about the validity of the opinions resulted from these methods- in the circumstance that achieving confidence and ordinary knowledge or trust is possible- and second of all, they don’t have the characteristic of being confidential and trustable- which the essence of all proofs. The presented study and research in this thesis will show a method of practicing jurisprudence which most of its principles are extracted from the deduction methods of ayatollah boroogerdi and solves these problems to a great extent. The reason is that. – in addition to strengthening the bases of the knowledge of roots and paying attention to what is needed as the prerequisites of ljtihad and deeply thinking on them; - and besides presenting some serious recommendations about the necessity of thinking and trying to revive the discussions which are in reality, a prerequisite of understanding religion but they don’t have any place in the present systems; and also having a maximal attention to our traditional heritage, this method invites the basic focus of the process of ljtihad to be on speculating the arguments. In this method: - a return to the received texts and the bases of the ancients ends up with an enriched source which we can be deal with as tradition. – paying attention to the situation of narrating and having and exact look at the opinions and traditions of the sunnis will result in a more objective understanding of the traditions. – paying careful attention to the traditions will open a wide horizon to remove the uncertainties about the men of chain and a path to become certain about the texts and… all of these provide a collection of capabilities in the deduction system that will make it possible to achieve the means of the all-wise-legislator through more confidential method. Key words: ijtihad, deduction, school, roots, hadith, men of chain, jurisprudence, narration, text, chain.

به طور طبیعی علم اولین گام در رسیدن به آگاهی و رهایی از جهل و کوردلی و زدودن زنگار غفلت از روح انسان است ـ و گاه با عوامل دیگری جایگزین می‌شود ـ و به ایمان و معرفت عمیق منجر می‌شود. یعنی انسان از راه علم و با بحث و استدلال به باور و ایمان می‌رسد آنگاه برای پذیرش معرفتی از نوع برتر که بصیرت و روشن ضمیری و شناخت و آگاهی و رهایی واقعی از جهل است، آماده می‌شود.آنچه در این پژوهش نامه منعکس است، حاصل بررسی علمی برای روشن شدن ربط مفاهیم علم و معرفت با بصیرت است و یافتن راه‌های حصول و تقویت بصیرت و نیز اسباب از بین رفتن و تضعیف آن در قرآن و روایات است. در فصل کلیات پژوهش نامه، مفاهیم دخیل و نزدیک به موضوع فوق و نیز مباحث نظری کلی و در فصل دوم راه‌های حصول و تقویت و در فصل سوم موانع و تضعیف کننده‌های بصیرت بررسی شده‌اند. برآمد این پژوهش علاوه بر آشکار شدن این راه‌ها و موانع این واقعیت است که بین علم و معرفت با بصیرت تلازم و عینیت برقرار نیست بلکه بصیرت نوعی خاص از روشن ضمیری است که گاه بدون علم حاصل می‌شود و گاهی با علم نیز به دست نمی‌آید.

ابن‌تیمیه در توحید و اسماء و صفات الهی، آراء و بیان‌های خاص دارد. سلفیون امروز آراء و اندیشه‌های او را زیر بنای عقائد قرار داده‌اند. روایات ما به طور خاص در این مسئله وارد شده و جوانب امر را به تفصیل و مشروح بیان کرده‌اند. گفتار امیرمومنان (علیه‌السلام) در این میان سهم ویژه دارد. بررسی این دو دیدگاه و عرضه آرای ابن‌تیمیه به آنچه در روایات ما و بویژه کلام علی (علیه‌السلام) آمده است، معیارهایی در تکمیل و پالایش عقاید به دست می‌دهد. ابن‌تیمیه معتقد است: خدا دست و پا و چشم صورت و سمع و بصر به صورت حقیقی دارد.علی (علیه‌السلام) معتقد است: که این صفات عین ذات و ازلی است و در عین حال این صفات در مورد خداوند، متصف به خلق نیست و تأویلی مطابق با شأنیت ذات اقدس الهی دارد.ابن‌تیمیه معتقد است: رویت خداوند در قیامت امکان پذیر است در این دنیا هم مانع بر دیدگان هست. علی (علیه‌السلام) معتقد است: چشمها او را آشکار درک نمى‏کند، لکن دلها بوسیله حقائق ایمان او را درک مى‏نمایند.ابن‌تیمیه معتقد است: خداوند در جهت فوق و مکان او در عرش است؛ و با علم خود با اشیاء است.علی (علیه‌السلام) معتقد است: مکان مستلزم جسمانیت است و نیز مخلوق خداوند است که خالق در مخلوق محاط نمی‌شود. در ضمن خداوند در همه جا هست و موجودات قائم به اویند. ابن‌تیمیه معتقد است: خداوند در ثلث سوم شب از عرش به آسمان دنیا می‌آید. علی (علیه‌السلام) معتقد است: نزول و حرکت و سکون از جمله خصوصیات جسم است که در خداوند راه ندارد و تأویل را جایز می‌دانند.آنچه از کلام علی (علیه‌السلام) استفاده می‌شود اثبات صفات بدون تشبیه و تعطیل است، که با مدرکات واضح عقل و تصریحات نقل هماهنگ است، و تعمق در کلام ابن‌تیمیه حقائقی جز امر پیش گفته آشکار می‌کند؛ که گاه خلاف مسلمات عقل و محکمات قرآن است.

فهم صحیح مراد خداوند از کلیة آیات قرآن نیازمند تلاشهای علمی و عقلی دقیق است بویژه آنکه در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که ظاهر آنها موهم شبهاتی نظیر جسمانیت خداوند، جبر یا تفویض، امکان وقوع سهو از پیامبران و عدم عصمت انبیاست، که با اعتقادیات مسلم، سازگار نیست، در برخورد با این آیات عده ای به کلی انکار ظواهر کرده اند و کلام خداوندرا به معانی باطنی تأویل برده اند و عده ای بر ظاهر جمود کرده، به عقاید اخلاقی که از این رهگذر عاید می شود، ملتزم شده اند. در این بین بعضاً به مفسران شیعه نسبتهایی مبنی بر گریز از ظواهر آیات و گرایش به باطن، تأویل کردن آیات قرآن به جای تفسیر آنها و ... داده می شود تا جایی که گاهی وجود تفسیر شیعی به این عنوان که شیعه فقط تأویل دارد و تمام حقایق قرآنی را بر طبق عقاید خود و به نفع ائمه خود تأویل می کند به کلی انکار شده است. در این پایان نامه با ارائه شیوه های کلی مفسران شیعه در تفسیر قرآن و تفصیل نمونه هایی از نقطه نظرهای ایشان در این گونه آیات نشان داده شده است که شیعه با الهام از روش تفسیری ائمه (ع) راهی را می رود که نه به عدول از ظواهر می انجامد و نه به اعتقادات خلاف مسلمیات منجر می شود. عرضه این دیدگاهها بر روی شبکه جهانی اینترنت، که به عنوان شگفت آورترین دستاورد تکنولوژی، به محل تضارب اندیشه ها بدل شده است، راه را بر جهانی کردن تفسیر شیعی هموار می کند. در کنار تحقیقی که در این پایان نامه انجام شده است گامهای اساسی برای تهیه .............. اصلی جهت ارائه این نقطه نظرها بر روی اینترنت برداشته شده است.

این پایان نامه در پنج بخش تنظیم شده است. دربخش اول تفسیر و تأویل از دیدگاه لغت، اصطلاح،قرآن و روایات آمده است. در بخش دوم کلیات تفسیرقرآن از نظر شیعه مثل حجیت ظواهر قرآن، مدارک تفسیر و ظاهر و باطن مطرح شده. در بخش سوم روشهای تفسیری چون تفسیر به مأثور، به رأی،اجتهادی، رمزی، عرفانی، و قرآن به قرآن بررسی شده اند. بخش چهارم به معرفی تفاسیر شیخ طوسی،ابوالفتوح، ملاصدرا و علامه طباطبائی اختصاص دارد.در بخش پنجم دیدگاههای اختصاصی مفسران معروف شیعه در خصوص صفات باریتعالی، جبر و اختیار وتنزیه الانبیاء بیان شده است.