جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایقان شهیدی: آیا اسلام در آینده نزدیک جهان را فتح خواهد کرد و جانی دوباره خواهد یافت یا آن‌که دینی است که دوران کهنسالی خود را می‌گذراند، قصهٔ آن به سررسیده و تنها موریانه‌ای لازم است که عصای آن را از درون بخورد و جسم پرحشمت اسلام را به زمین افکنَد؟ یا آن‌که راه آتیهٔ اسلام نه آن است و نه این؟ صرف نظر از پاسخ هر یک از ما به پرسش از آیندهٔ اسلام (نگاه مرتبه اولی) پرسش دیگر این است که تنوع دیدگاه‌ها در باب آیندهٔ اسلام (نگاه مرتبه دومی) چیست؟ یاسر میردامادی (پژوهشگر دین و فلسفه) در گفت‌وگو با ایقان شهیدی (دانشجوی دکترای تاریخ اندیشه در دانشگاه کمبریج) طیف پاسخ‌ها به آیندهٔ اسلام را به هشت دیدگاه تقسیم می‌کند. میردامادی این هشت دیدگاه را به سه دستهٔ کلی «حداکثری‌گرایان»، «طیف وسط» و «پایان دین‌گرایان» تقسیم می‌کند و زیرشاخه‌های هر دسته را برمی‌شمرد. این نکته شایستهٔ تأکید است که میردامادی در این گفت‌وگو مستقیماً در باب آیندهٔ اسلام سخن نمی‌گوید، بلکه در مورد تنوع دیدگاه‌ها در باره آینده اسلام سخن می‌گوید. به تعبیر دیگر، او نگاهی مرتبه دومی به بحث از آینده اسلام دارد و خود جانبِ هیچ نظریه‌ای در باب آینده اسلام را نمی‌گیرد، یعنی نگاه مرتبه اولی اتخاذ نمی‌کند.

یاسر میردامادی در این مقاله ابتدا روایتی از ایدهٔ اصلی کتاب «درس‌گفتارهای فلسفهٔ زبان» محمد مجتهد شبستری به دست داده و در انتها نکته‌هایی را در سنجش آن مطرح کرده است.

استدلال اختفا علیه خدا می‌گوید که اگر خدایی وجود می‌داشت دست‌کم کاری می‌کرد که تمام حقیقت‌جویان ناباورمند، به وجود او باور آورند. این استدلال نتیجه می‌گیرد که چون حقیقت‌جویان ناباورمند وجود دارند پس خدا وجود ندارد. اما می‌توان تصور کرد که خدا رخی نمایانده است نه فقط از رهگذر ادیان قدیم و جدید بلکه هم‌چنین از رهگذر طبیعت و نیز از طریق استدلال‌های فلسفی. وانگهی، اگر خدا در این جهان به تک‌تک آدمیان حقیقت‌جو رخ ننموده شاید در آخرت چنین کند.

فلسفه دین شاخه‌ای از فلسفه مشتمل بر همه مباحث فلسفی‌است که بن‌مایه آن‌ها پرسش‌هایی‌است که از دین سرچشمه می‌گیرد. فلسفه دین، ارزیابی مفاهیم و باورهای بنیادین سنت‌های دینی ویژهٔ جوامع مختلف است. موضوعات اصلی فلسفه دین، استدلال پیرامون طبیعت، وجود یا عدم وجود خدا، زبان دین، معجزه، دعا، مسئله شر، صفات خدا، پلورالیسم دینی، معرفت‌شناسی دینی و رابطه بین دین و دیگر نظام‌های ارزشی مانند اخلاق و علم تجربی است. فلسفه دین با فلسفه دینی متفاوت است؛ فلسفه دینی فکر فلسفی‌است که توسط دین هدایت می‌شود که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در فلسفه مسیحی یا فلسفه اسلامی جستجو کرد، اما فلسفه دین تبیین عقلانی ماهیت دین به خودی خود است، بنابراین برای مطالعهٔ فلسفه دین نیازی به باورمندی به ادیان وجود ندارد. اصطلاح فلسفهٔ دین، اصطلاحی‌است که از اواخر قرن هجدهم رایج گردیده‌است. این اصطلاح تحت تأثیر هگل رواج یافت که گونه‌های مختلف فلسفه را در نظام فکری خود وارد کرده بود. فلسفه دین، با پرسش‌های بنیادی آغاز می‌شود که ادیان به وجود آورده‌اند. فلسفه‌ورزی در این پرسش‌ها بازتاب برداشت فیلسوف از کارکرد فلسفه‌است. بخش مهمی از فلسفهٔ دین را دلایل وجود خدا و دلایل عدم وجود خدا تشکیل می‌دهند. دلایل جهان‌شناسانه وجود خدا سابقه‌اش به افلاطون و ارسطو می‌رسد که به مفهوم علیت باور داشتند. دلایل وجودشناسانه که نخستین بار آنسلم آن را باب کرد، مرکز ثقلش مفهوم موجود کامل است. دلایل عدم وجود خدا و رد ادله سنتی اثبات خدا نیز همواره مورد توجه فلسفهٔ دین بوده‌است.

مسیر ارزیابی من به این صورت خواهد بود که ابتدا خلاصه‌ای از ایده‌ی اصلی کتاب ارائه می‌کنم، سپس رویکرد دلیل‌آورانه‌ی (استدلالی) کتاب را نقد خواهم کرد. آن‌گاه، رویکرد معرفت‌شناختی کتاب را به نقد خواهم کشید. در قدم بعد، یکی از دلایل اصلی کتاب را تضعیف می‌کنم و سرآخر استدلال خواهم کرد که این اثر را بهتر می‌توان فهمید اگر آن را نمونه‌ای از «آنتی‌رئالیسم دینی» به حساب آورد.

در برنامه این هفته، میزبان دو پژوهشگر فلسفه هستیم که یکی از ادله عقلانی خداباوران دفاع می‌کند و دیگری از ادله عقلانی خداناباوران. زُهیر باقری نوع‌پرست، دانشجوی دکتری فلسفه دانشگاه وین و سردبیر مجله فلسفی ۴۲ است. او با تاکید بر ضرورت خردمندانه زیستن از خداناباوری دفاع می‌کند، یاسر میردامادی پژوهشگر دین و فلسفه اما از محدودیت‌های عقل می‌گوید و معتقد است می‌توان از ادله خداباوران دفاع عقلانی کرد.

آن‌چه می‌خوانید صورت تحریر یافته سلسله جلسات «منطق کاربردی» است که یاسر میردامادی (پژوهشگر دین و فلسفه) در سال ۱۳۸۷ خورشیدی در جهاد دانشگاهی مشهد طی ۸ جلسه به بحث و بررسی گذارده است. در پیاده‌سازی این جلسات لحن محاوره‌ای آنها حفظ شده است. منبع اصلی این دروس کتاب «مغالطات» اثر علی اصغر خندان، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۴ است. در طی بحث مثال‌ها و توضیحاتی به این کتاب افزوده شده و از این رو این نوشته را می‌توان مکمّلی بر مطالعه‌ی کتاب به حساب آورد. مغالطه های بررسی شده در فایل ضمیمه: ۱)مغالطه اشتراک لفظ (ایهام لفظی) ۲)مغالطه ابهام ساختاری ۳)ربط امور بی ربط ۴)مغالطه واژه های مبهم ۵)مغالطه گزاره های بدون سور ۶)مغالطه تعریف دوری ۷)مغالطه کنه و وجه ۸)مغالطه سورهای کلی نما ۹)مغالطه علت جعلی ۱۰)مغالطه نقل قول ناقص ۱۱)مغالطه تفسیر نادرست (تفسیر به رای) ۱۲)مغالطه تاکید لفظی ۱۳)مغالطه بستن راه استدلال ۱۴)مغالطه توسل به جهل ۱۵) مغالطه طلب برهان از طرف مقابل ۱۶)مغالطه کمّی کردن امور کیفی ۱۷)مغالطه بار ارزشی کلمه ۱۸)مغالطه استحسان یا آرزواندیشی ۱۹) مغالطه «این‌که چیزی نیست» ۲۰)مغالطه خلط انگیزه و انگیخته ۲۱)مغالطه اینکه مغالطه است ۲۲)مغالطه پهلوان پنبه ۲۳) مغالطه ارزیابی یک طرفه ۲۴)مغالطه منشأ ۲۵)مغالطه شقوق کاذب (طرد شقوق دیگر) ۲۶)مغالطه خلط علت با دلیل ۲۷) مغالطه رد دلیل به جای رد ادعا ۲۸)مغالطه مناقشه در مثال ۲۹)مغالطه تخصیص یا استثنا ۳۰) مغالطه سوال مرکب (پیچیده) ۳۱)مغالطه نکته انحرافی ۳۲)مغالطه توسل به معنای تحت اللفظی ۳۳)مغالطه تغییر تعریف ۳۴)مغالطه استثنای قابل چشم پوشی ۳۵)مغالطه خودت هم ۳۶)مغالطه خلط در مقام مقایسه (خلط ایده‌آل و رئال) ۳۷)مغالطه رها نکردن پیش فرض ۳۸)مغالطه البته اما ۳۹)مغالطه عدم تکرار دقیق حد وسط ۴۰) مغالطه اثبات تالی (وضع تالی) ۴۱)مغالطه مقدمات منفی ۴۲)مغالطه مقدمات ناسازگار ۴۳)مغالطه گذشته گرایی ۴۴)مغالطه عدم سابقه ۴۵)مغالطه تجددگرایی ۴۶)مغالطه توسل به اکثریت ۴۷)مغالطه ترکیب ۴۸)مغالطه تقسیم ۴۹)مغالطه میانه‌روی ۵۰)مغالطه قمارباز ۵۱)مغالطه قیاس مضمر مردود

در جلسه‌ی نخست، درآمدی کلی به بحث‌های کمال‌شناسی الهیاتی ارائه می‌شود. در جلسه‌ی دوم، صفات شخص‌وارگی[۳]، تعالی[۴] و درون‌بودگی[۵] خدا بحث می‌شود. بحث جلسه‌ی سوّم، حول صفت جاودانگی الهی[۶] است. جلسه‌ی چهارم به بحث از علم مطلق الهی[۷] می‌گذرد. جلسه‌ی پنجم، قدرت مطلق الهی[۸] و خیر خداوند[۹] به بحث گذاشته می‌شود. و در جلسه‌ی ششم و پایانی، صفات توحید[۱۰]، بساطت[۱۱] و واجب الوجودیِ [۱۲] الهی بحث می‌شود.