جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله ی علت یابی تحول دیدگاه های تفسیری مطرح شده پیرامون یک متن قرآنی، در حوزه مباحث قرآنی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پایان نامه بدنبال پاسخ به این پرسش اصلی سامان یافته است که چرا آراء تفسیری مفسران، پیرامون برخی از عبارات قرآنی در طول تاریخ تفسیر متحول شده و میان آنها اختلاف و گاه تعارض وجود دارد. هدف از نگارش این پایان نامه طرح مفهوم میثاق اجتماعی (قرارداد اجتماعی) به عنوان یک عامل در تحول آراء تفسیری به منظور پاسخ به این پرسش اصلی است. میثاق اجتماعی را می توان به مجموعه قواعد و الگوهایی تعریف کرد که به صورت مجموعه ای از دانسته ها در سطح ناخودگاه ذهن افراد قرار دارند، و تمام انواع کنش های آنها را تحت تاثیر قرار می دهند. آنها زاده ی گفتمان ها هستند و با تحول آنها متحول می شوند. تحول آراء تفسیری بر پایه ی این مفهوم اینگونه قابل تبیین است که با گذر زمان و تحول گفتمان ها، میثاق های نو پدید می آیند که موجب شکل گیری یک اندیشه ی تفسیری متفاوت نسبت به سایر دوره های تاریخی می گردند. به این ترتیب تفسیر یک عبارت قرآنی متحول می گردد. نو بودن گونه ی پرداخت به این پرسش، موجب شد تا دو پژوهش مستقل برای رفع نقیصه ی موجود در مبانی نظری در فصل نخست صورت بگیرد. در انجام این دو پژوهش از علوم اجتماعی و سه حوزه ی تاریخ، نقد ادبی و نشانه شناسی از علوم انسانی بهره گرفته شد. نتیجه ی این دو پژوهش دستیابی به تعریفی روشن تر از میثاق اجتماعی بوده است. سابق بودن این پژوهش، نیز موجب گشت تا فصلی جداگانه به مباحث روش شناختی اختصاص یابد، که در اصل روش شناسی تفسیر متون ادبی است. در فصل سوم که بدنه ی اصلی پایان نامه را تشکیل می دهد، به بررسی تحولا تفسیری ‎7‎ عبارت قرآنی پرداخته شده است. در این بررسیها تلاش شد تا میثاق های اجتماعی موثر در این تحولات در دوره های تاریخی متقدم (‎6-1‎ق)، میانه (‎9-7‎ق)، متأخر (‎12-10‎ق) و معاصر (‎14-13‎ق) مورد بررسی قرار گیرد. در انتخاب دیدگاهها این مسأله مورد توجه قرار گرفت که مفسر در مورد آیه ی مورد نظر رویکردی اجتماعی داشته باشد و تلاش کرده باشد تا آیه ی مورد بحث را با توجه به واقعیت عصر خود فهم کند.

در بررسی اسنادی روایات اصلی جمع قرآن نقش ابن شهاب زهری به عنوان جامع و حلقه مشترک این روایات به خوبی به چشم می خورد. راویان این دسته روایات - که حکایت از جمع قرآن توسط ابوبکر عمر و عثمان دارد - عمدتا" مدنی بوده، اشاره ای به جمع قرآن توسط حضرت علی (ع) ندارند. با توجه به جایگاه محوری زهری به عنوان نماینده گروه مدنی اصحاب اثر در ربع نخست سده دو هجری و نیز به عنوان اول مدون حدیث نبوی به نظر می رسد وی بهترین منبع نقل حدیث برای راویان بعد از خود بوده است. از این رو وی روایاتی از جمع قرآن را که در انتهای قرن یک هجری رایج بوده نقل کرده و رواج دهنده اصلی این روایات، بعد از خود بوده است. از سوی دیگر روحیه انحصارگرایی علمای مدینه باعث شد تا به دنبال یکسان سازی مصاحف و اصل قرار دادن مصاحف مدینه تنها ایشان به روایات جمع قرآن اهتمام ورزند. علی رغم آنکه زهری حضرت علی(ع) را جزو خلفای راشدین نمی شمرده و عثمان را فصل از او می دانسته و بر اساس روایتی در ابوبکر و عمر توقف می کرده است نمی توان مطمئن شد که او در عدم نقل روایات جمع قرآن توسط حضرت علی(ع) تعمدی به خرج داده باشد. روایت جمع قرآن توسط حضرت علی(ع) را قاعدا" باید متعلق به بوم کوفه مرکز حکومتی حضرت علی(ع) و نیز محل اجتماع طرفداران ایشان دانست که از شیوع زیادی بر خوردار نبوده است.

نفاق از جمله مفاهیمی است که با ظهور اسلام در شبه جزیره پا به عرصه ادبیات عرب گذاشت و با ورود اسلام به مدینه به یکی از مفاهیم پدید آمده در فرهنگ اسلامی بدل گردید. از این روست که برای شناخت دقیق این مفهوم قرآن به عنوان اولین متن ظهور آن در ادبیات اسلامی مهمترین منبع مطالعه به شمار می رود. مطالعه قرآن با هدف شناخت این مفهوم ما را با عناصر اساسی معنا در این واژه آشنا می کند و نشان می دهد که در نفاق چه عناصر معنایی وجود دارد که آن را از مفاهیم مشابهی چون فسق و تقیه جدایی می بخشد. مطالعه و تجزیه و تحلیل آیات قرآن ما را متقاعد می کند که نفاق به عنوان یک پدیده اجتماعی؛ حرکتی هدفمند و خصمانه بوده است که می کوشیده تا مخالفت خود را با حاکمیت پیامبر (ص) بر مدینه مخفیانه و پنهان به سرانجام برساند و آن را منهزم نماید. بدیهی است عنصر مخالفت با حاکمیت پیامبر(ص) بر مدینه از عناصر اساسی معنایی مفهوم نفاق به شمار می رفته و درست همین عنصر مهم معنایی بوده است که آن را از مفهوم فسق کفر و شرک جدا می کرده است. با این همه در دوره های پسین اسلامی دو مفهوم فسق و نفاق سخت در هم آمیخته و مصادیق هریک به جای دیگری تلقی شده است.آنچه که مهم است این است که پیامبر(ص) به عنوان حاکم اسلامی و کسی که نوک این پیکان به سمت او نشانه رفته در مقام مقابله با این پدیده چه رفتاری در پیش گرفته و چه الگوهای رفتاری را به اطرافیان خود پیشنهاد داده است. برای یافتن این الگوی رفتاری منافقان عمدتا یک راه اساسی وجو داشته و آن مراجعه به کتب سیره و کشف آن دسته از برخوردهایی است که فراتر از برخوردی موردی پادر عرصه رفتار گذاشته است. راه دیگر نیز تجزیه و تحلیل آیاتی از قرآن است که پیامبر(ص) را به رفتاری در برابر منافقان توصیه می کند و یا رفتاری از ایشان را در برابر منافقان گزارش می نماید. بی شک از آنجا که نگاه این دو متن به پیامبر(ص) و زندگی او سخت متفاوت است طبیعی است که گزارشهای آنها نیز از سیره نبوی گاه متفاوت بوده و هریک زوایایی را نقل کرده و یا به برخی رفتارها اهمیت داده اند این تحقیق علاوه بر بررسی مفهوم نفاق در اندیشه اسلامی کوشیده است تا گزارشهای قرآن و کتب سیره را از رفتار پیامبر(ص) با پدیه نفاق بررسی کرده و میان آنها مقایسه و تطابقی ارائه نماید.

هدف از این پایان نامه بررسی ظاهر و باطن کلام الهی از دیدگاه قرآن و سنت می باشد و در این موضوع سعی در پاسخ به سوالاتی چون ‎۱- مفهوم و باطن قرآن کریم چیست ؟ ‎۲- جایگاه ظاهر و باطن در فهم و تفسیر قرآن کریم و رابطه ظاهر و باطن با یکدیگر چیست ‎۳- " تنزیل " و " تاویل " با " ظاهر " و " باطن " چه رابطه ای دارند ؟ را دارد و در همین ارتباط فرضیه هایی چون - طاهر قرآن کریم معانی آن و باطن قرآن کریم مقاصد آیات و سور آن است ‎۱۲- ظاهر و باطن هر دو باهم مراد خداوند متعال است و در طول یکدیگر قرار دارند و مکمل یکدیگرند ‎۳- در منابع دینی " تنزیل " و " تاویل " ناظر به " ظاهر" و " باطن " است روش گردآوری این تحقیق عمدتا" کتابخانه بوده و بامطالعه و فیش برداری از کتب حدیثی و سایر منابع و در مواردی که به نقل آراء می پردازد ، تحقیق به صورت توصیفی صورت گرفته است این پایان نامه در یک مقدمه و سه فصل انجام گرفته که در مقدمه کلیات و در فصل اول " ظاره " و " باطن " در بیان قرآن کریم و لسان احادیث و در فصل دوم " ظاهر " و "باطن " از نظر مفسران و قرآن پژوهان و جایگگاه آن دو در فهم و تفسیر قرآن و در فصل سوم هم معنایی " ظاهر" و " باطن " با " تنزیل " و " تاویل " به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است از یافته های این تحقیق می توان نتیجه گرفت ظاهر و باطن قرآن از جمله مباحث پیچیده قرآنی است که به صراحت در قرآن نیامده است اصطلاح ظاهر و باطن ریشه در روایات داشته و در میان متون روایی مورد توجه و تاکید معصومان بوده و به یقین بیان آن مقصد و غایتی داشته است وجود وجوه چند گانه در نمونه هایی از احادیث بطون قرآن کریم و گوناگونی تعاریف ظرهر و باطن در احادیث موجب گوناگون فهم و در نتیجه موجب آسیب های خاص خود شده است بخشی از آسیب ها به حوزه سند شناسی و دشواری های طریق صدور ، بخشی به محتوا و مضامین احادیث و بخشی نیز به عدم توجه به هم سویی بطون قرآن با خطوط اساسی کلام الهی و روح حاکم بر قرن باز می گردد و این مضامین مورد بررسی افراد مختلف قرار گرفته است از این رو فهم و درک صحیح مفهوم چنین اصطلاحاتی و شناخت گستره کاربرد و جایگاه حقیقیشان از اهمیت ویژه برخوردار بود و در نگاه به قرآن کریم تاثیر ژرف خواهد داشت همچنین از آنجا که ظاهر و باطن قرآن دو ویژگی قرآن کریم است بنابراین همسو و هماهنگ با آیات قرآن و روح کلی حاکم بر آن است و ظاهر و باطن در طول یکدیگر و مکمل همدیگر و هر دو مراد خداوند متعال است .

در فصل اول ر ساله حاضر نگارنده درباره وضعیت سیاسی و اجتماعی دوره مذکور از عهد خلیفه اول تا دوره امام سجاد (ع) سخن گفته و تاحد امکان چگونگی شکل گیری احزاب سیاسی را بر رسیده است . مسئله جانشینی پیامبر (ص) و امامت حضرت علی (ع) و همچنین جریان حکمیت و مسئله صلح امام حسن (ع) از اهم مباحث مطروحه در این فسل است که سبب ساز تشکیل احزاب سیاسی و اعتقادی در جهان اسلام شدند . در فصل دوم با تفصیل تمام جنبش های سیاسی موسوم به شیعه را مورد بحث و فحص قرارداده و در دو جبش : نهضت توابین و مختار ثقفی را از دو بعد توصیفی و تحلیلی به بحث نشسته و اهداف سردمداران آنها را با توجه به منابع موجود ، به نقد و تحلیل کشانده است . نگارنده احتمال متاخم به یقین داده است که سلیمان بن صرد ، به امامت حضرت امام سجاد (ع) توجه داشته است و خواستار برگرداندن خلافت به ایشان بوده است . در فصل سوم از دو جنبش دیگر واقعه حره واقم و قیام ابن زبیر سخن رانده و به طور مفصل و مبسوط از آراء سیاسی و اهداف سیاسی و اعتقادی آنان بحث کرده است . همچنین نگارنده شمه ای از موضع گیری های ابن زبیر در قبال خانوان عصمت و طهارت را از خلال کتب تاریخی بیرون کشیده و با توجه به نتایج بدست آتمده ، نهضت مذکور را مورد ارزیابی قرار داده است . در مورد واقعه حره ، از آن جا که قیامی زبیری بوده ،نکارنده نتیجه گرفته است که امام سجاد (ع) با توجه به ماهیت قیام ، بدان عنایتی نداشته و از آن تبری جسته است .

یکی از محدثان معاصر ایران که به نگارش آثار تاریخی پرداخته شیخ عباس قمی(1294-1359ه.ق) است. کتاب منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل از جمله آثار وی در سیره ی چهارده معصوم(ص) می باشد که در دهه های اخیر از سوی آحاد مردم و علاقمندان به سیره ی پیشوایان دین همواره مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش در صدد تشریح و تبیین تاریخ نگاری محدث قمی در کتاب منتهی الآمال با رویکرد توصیفی است. منتهی الآمال در زمره ی آثار تاریخی تلقی می شود که با رویکرد محدثانه به رشته ی تحریردر آمده است. به طوری که نه تنها در نگارش کتاب بیشتر از منابع حدیثی بهره گرفته شده بلکه عمده ی مطالب آن نیز در قالب روایات و احادیث تدوین گردیده است. البته روش تاریخ نگاری اثر خبری – تبلیغی و شیوه ی تاریخ نگاری آن منقبت نویسی است. ضمن آنکه این کتاب از حیث دیدگاه، روش تاریخ نگاری، ارجاعات، سندیت و محتوا مورد نقد قرار گرفته است.

هدف از تحقیق حاضر بررسی معنا شناختی واژه کفر در قرآن کریم است . سوال اساسی تحقیق حاضر این است که تحقیق مبتنی بر چیستی رابطه کفر با مفاهیم نفاق و شرک چیست ؟ این تحقیق به روش کتابخانه ای انجام یافته است و مشتمل بر سه بخش است که هر بخش از دو فصل تشکیل شده است در بخش اول رابطه مفهوم کفر با مفاهیم همسان را بررسی نموده است در فصل اول این بخش رابطه مفهوم کفر با دو مفهوم " نفاق " و " شرک " را بیان کرده است ، در فصل دوم رابطه مفهوم کفر با سایر مفاهیم همسان را مورد بررسی قرار داده است در بخش سوم به تقابل مفهوم کفر با مفاهیم متضاد پرداخته است که در فصل اول این بخش رابطه مفهوم کفر با دو مفهوم ایمان و اسلام را بیان کرده است و در فصل دوم رابطه مفهومی کفر باسایر مفاهیم متضاد را مورد بررسی قرار داده است ، در بخش سوم زمینه ها و پیامدهای کفر را توضیح داده است در فصل اول این بخش زمینه های کفر و در فصل دوم به پیامدهای کفر پرداخته است . براساس نتایج تحقیق در جهان بینی قرآنی ، کفر و ایمان به منزله دو ستون می مانند که مفاهیم وابسته بسیاری بر پایه آنها استوار شده است این دو از لحاظ معنای درست مقابل هم و متضاد با هم می باشند شناخت هر یک از کفر و ایمان منوط یه شناسایی دیگری است شناخت کفر به جهت دارا بودن مقام مهمی در قرآن لازمه شناخت صحیح ایمان و سایر مفاهیم همسان آن می باشد برخی از زمینه ها و پیامدهای مهم کفر ، غفلت و نادانی و دنیا پرستی را به رغم فرضیه سوم از شاخص ترین زمینه های کفر ، ظلم و فسق را مطابق با شاخص ترین پیامدهای کفر به حساب آورده ایم .

هدف از این پایان نامه بررسی مفهوم تفکر در قرآن مجید است لذا سعی در پاسخ یابی به سوالاتی چون در قرآن برای مفهوم اندیشیدن یک واژه بکار نرفته است و کلمات زیادی هستند که مفهوم کلی آنها اندیشیدن و فکر کردن است ولی این واژه ها چه ارتباطی با هم دارند ؟ حدود و ثغور هر کدام از اینها چیست را دارد . تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته مشتمل بر مقدمه وچهار فصل می باشد فصل اول مفهوم تفکر در علوم مختلف را در سه شاخه علم لغت ، علم منطق و روان شناسی بررسی نموده است . فصل دوم رابطه مفهوم قرآنی " تفکر" با مفاهیم هم ارز و موازی آن مانند تدبر، تذکر، علم، عقل، شعر،فقه، فهم، خیل را بررسی نموده است فصل سوم رابطه مفهوم قرآنی " تفکر" با مفاهیم متفاوت با آن مانند تفکیر، غفل،عمی، نسی، لعب، سکر و جهل را بررسی نموده است فصل چهارم زمینه ها ، آسیب ها و پیامدهای تفکر را مورد بررسی کامل قرار داده است . براساس یافته های تحقیق معنای تفکر در اصطلاح قرآن با معنای آن در لغت ، منطق و روان شناسی متفاوت است تفکر در قرآن یعنی آیه دیدن همه اشیاء جهان هستی شخص متفکر با تفکر در مخلوقات ، خدا و صفاتش را می بیند . او همیشه متذکر خداست هماند کسی که با تدبر در قرآن متذکر خداست دو مفهوم تدبر و تذکر هم ارز و موازی تفکر هستند یعنی هر شخص متدبری ، متذکر و متفکر هم هست ، هر شخص متذکری مدتبر و متفکر هم هست و هرشخص متفکری ، متدبر و متذکر هم هست نمی توان مفهوم تفکر رت بدون بررسی این دو مفهوم بررسی کرد تفکر در اصطلاح قرآن بوسیله قلب سالم انجام می شود کسی که قلبش بیمار است نمی تواند تفکر کند ولی می تواند تفکیر کند قرآن همه مخلوقات را نعمتهای الهی و زمینه های تفکر معری می کند هر شی ء دلیل بروجود خداوند و صفات اوست هر عاملی که قلب را بیمار کند ، مانع تفکر است . این عوامل را قرآن بیان نموده است لازمه تحقق تفکر ( با توجه به تعریف آن در قرآن ) ، آیه بودن اشیاء جهان هستی است . خداوند همه چیز را آیه قرار داده است تا تفکر محقق شود . پس از مرگ دیگر تفکر معنا ندارد چون دیگر اشیاء آیه چیز دیگر ینیستند همه حقایق مکشوف است .

رساله حاضر تحقیقی است درباره همسران و فرزندان امام حسین (ع) که مشتمل بر دو فصل است: فصل اول، همسران امام(ع) و فصل دوم فرزندان. نگارنده کوشیده است تا در حد امکان و توان خود شرح حال آنها را بر اساس منابع و مأخذ به دست دهد. اساس پژوهش در این نوشتار روش تاریخی بوده است. یعنی اطلاعات موجود در منابع درباره هر یک از همسران و فرزندان استقصاء شده و پس از آن تلاش بعمل آمده تا بین اطلاعات گردآوری شده ارتباط و پیوند منطقی برقرار شود. نکات قابل توجه اینکه: 1- همسران و فرزندان امامان معصوم تحت الشعاع شخصیت تابناک ایشان بودند و هویت مستقل و حقیقی شخصیت آنها کمتر مورد توجه مورخان خصوصا" مورخان شیعی بود. قاعده ای کلی که درباره همه شخصیت های نامدار تاریخی صدق می کند و به وجه خاص در خصوص شخصیت های دینی. 2- مطالعه و تحقیق درباره موضوعات عام تاریخی مربوط به تشیع همچون همسران و فرزندان امامان معصوم بنابر دیدگاه و روش نوین پژوهش های تاریخی، در کنار عواطف و احساسات پرشور مذهبی شیعیان دیرزمانی نیست که آغاز شده است. بنابراین هر تحقیقی در این حوزه گامی است مقدماتی برای تحقیقات عمیق و انتقادی بعدی.

هدف از رساله حاضر، بررسی دیدگاه اسلام پیرامون ازدواج با اهل کتاب و پاسخ یابی به این سوالات است که آیا اسلام، تنها ازدواج درون گروهی( ازدواج مسلمانان باهم) را جایز دانسته است یا بادیدجهانی خود، پیوند ازدواج با بعضی از گروههای غیر مسلمان را جایز دانسته است؟ این گروهها، شامل چه کسانی هستن؟ و بالاخره نظر فقهای عامه و خاصه دراین زمینه چیست؟ تحقیق حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای انجام و مباحث آن درهفت فصل تنظیم شده است: فصل اول، اختصاص به شناسایی اهل کتاب دارد و به سوالاتی از این قبیل پاسخ می دهد که آیا مجوس صابئین اهل کتابن؟ آیا پیروان کتب آسمانی ( غیر از تورات و انجیل) اهل کتاب محسوب می شوند؟در فصل دوم، حرمت ازدواج با مشرکان و مردان اهل کتاب بررسی می شود. دراین فصل، ابتدا مقدمه ای در زمینه ازدواج ملل غیر مسلمان با هم ارائه شده و سپس ازدواج با مشرکان و نیز ازدواج مردان اهل کتاب با زنان مسلامان بیان شده و به وجوهی که فقهای اسلام برای عدم جواز ازدواج کتابی با زن مسلمان به آنها تمسک جسته اند از قبیل اجماع، قرآن و سنت، اشاره می شود. درفصل سوم، ازدواج نمسلمانان با زنان اهل کتاب، مورد نقد و بررسی قرار میگیردو به آیات مربوط به ازدواج و نظرات فقهای امامیه در این زمینه اشاره می شود. در فصل چهارم، ازدواج با زنان زرتشتی و درفصل پنجم ازدواج با زنان صابئی از دیدگاه فقهای امامیه و عامه مورد بحث قرار گیرد. برای تکمیل بحث، قوانین مدنی کشورهای اسلامی و نیز دیدگاه اهل کتاب در زمینه مورد بحث در فصول ششم و هفتم ارائه می شود.