جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مفاهیم مهمی که زمینه ساز بسیاری از مباحثات و مجادلات فلسفی و کلامی در عالم اسلام، مسیحیت و یهودیت شده است، تعیین و تبیین مفهوم و ماهیت «ایمان» است. امروزه نیز بحث از «ایمان دینی» و جایگاه آن در شکل گیری «باور دینی» و همچنین ارتباط آن با عقلانیت، محور مباحث نوین در حوزه فلسفه دین و کلام جدید قرار گرفته است. اینها همه بر اهمیت، ارزش و جایگاه بحث از «ماهیت ایمان دینی» می افزاید. هدف از این رساله تحلیل و تبیین «ماهیت ایمان دینی» از نظر دو فیلسوف و متکلم بزرگ معاصر؛ یعنی «علامه طباطبایی» (ره) در عالم اسلام و «پل تیلیخ» در عالم مسیحیت می باشد. امیدواریم بتوانیم با بررسی دو رای مختلف که یکی از شرق و دیگری از غرب است، هر چه بیشتر به حقیقت و قول صواب نزدیک تر گردیم. در این رساله پس از طرح اجمالی و تعیین جایگاه بحث «ایمان» در گذشته و در منظر امروز جهان فلسفه، ابتدا دیدگاه «علامه طباطبایی» (ره) را با محوریت «تفسیر المیزان» درباره مسئله «ایمان دینی» جویا می شویم و سپس به بررسی و تبیین همین موضوع در اندیشه «پل تیلیخ» با محوریت کتاب ایمانی او یعنی «پویایی های ایمان» می پردازیم. بررسی تطبیقی این دو اندیشه درباره مسئله «ایمان دینی» دغدغه آخرین بخش از این جستار را تشکیل می دهد. ما در این گفتار بر روش توصیفی و اسنادی همراه با تحلیل محتوا تکیه داریم. نتایج حاصله از این رساله اینکه، بین اندیشه «علامه طباطبایی» (ره) و «پل تیلیخ» درباره «ماهیت ایمان دینی» تفاوت های اساسی وجود دراد که این تفاوت ها بیشتر ناظر به مباحث «تعریف ایمان» و «سنخ ایمان» از نظر هر کدام می باشند. البته بین اندیشه این دو فیلسوف- متکلم شباهت هایی هم وجود دارد. امید است طرح این رساله، یعنی بررسی تطبیقی مسئله «ماهیت ایمان دینی» از دیدگاه «علامه طباطبایی» (ره) و «پل تیلیخ» زمینه ای برای تحقیقات بیشتر در این حوزه را فراهم آورده و بتواند رهنمونی باشد برای تعیین جایگاه «ایمان دینی» در معرفت شناسی «باور دینی».

در اين پايان‌نامه سعادت و شقاوت از ديدگاه سه فيلسوف مسلمان، فارابي، ابن‌سينا و ملاصدرا بررسي شده است. در فصل دوم مباني سعادت تبيين شده، که به اثبات خدا و مابعد الطبيعه پرداخته شده است. همچنين، انسان موجودي در دو بعد جسماني و روحانياست کهداراي اختيار ومدني بالطبع معرفي شده است. همچنين در مورد سعادت و شقاوت بحث شده است. از دیدگاه فارابی، ابن سینا و ملاصدرا سعادت حقيقي مربوط به بعد روحاني است که رسيدن به غايت الغايات مي‌باشد و ميان آن و خير مطلق و کمال مطلق تساوق برفرار است و شقاوت نرسيدن به غايت الغايات مي‌باشد. همچنين سعادت امري لذت آفرين است، اما لذت آن از نوع لذت محسوس و زودگذر نيست، بلکه از نوع لذت معقول و پايدار است که همانا اتصال به غايت الغايات وقرب الهي مي‌باشد. در فصل چهارم نيز به عوامل و موانع سعادت اشاره شده است که به نقشعقل فعال، نبی و نقش عقل عملي و نظري توجه شده است. و در فصل آخر نيز درجات انسان‌ها در رسيدن به سعادت و گرفتار شدن در شقاوت مورد بررسي قرار گرفته است.

خواب و رویا، معنا و جایگاه آن در فلسفه و عرفان بحثی است که کمتر فیلسوف و عارف برجسته‌ای از آن غافل مانده و به بررسی آن از منظر اصول و مبانی فلسفی و عرفانی خود نپرداخته باشد. در نظر حکمای اسلامی، رویا حاصل فاصله گرفتن روح از حواس ظاهری و میل آن به قوای باطنی است، به این معنی که انسان گاهی در عالم خواب به ادراک حقایق هستی و وقایع آینده موفق می‌شود و از این رهگذر، به ادراک و معرفت شهودی دست می‌یابد. این احوال اگر در عالم خواب طبیعی پیش آید، در صورتی که شفاف باشد، «رویای صادقه» است و در صورتی که ضعیف و مبهم باشد، پیام آن باید با تأویل و تعبیر، روشن می‌شود. از دیدگاه ابن‌سینا، قوه متخیله در حالت خواب، به عالم قدس متصل می‌شود و از طریق حسّ مشترک به کشف و الهام نائل می‌گردد. سهروردی نیز در مقوله خواب و رویای صادقه، نظری موافق و مطابق ابن‏سینا دارد؛ وی در مواردی نیز اختلاف-هایی با حکمای مشّاء دارد؛ سهروردی جایگاه ظهور صور رویا را نفس، و منشأ اصلی آن را نفوس فلکی می‌داند. از نظر فارابی رویا صورت ذهنی‏ای است که به وسیله خیال ایجاد می‏شود و هنگام خواب و بر اثر قطع رابطه با فعالیّت‌های زمان بیداری، گنجایش آن افزایش می‏یابد. فارابی به این قائل می‏شود که شخص به مدد خیال، قادر است با عقل فعّال متّحد شود، لکن چنین قدرتی، تنها در دسترس افراد ممتاز و برگزیده است. ملاصدرا نیز همین نظر را دارد ولی قائل به این است کهشخص برای متّحد شدن با عقل فعال باید به مقام و مرتبه جامعیّت در نشآت سه‌گانه عقلی و نفسی و حسی رسیده باشد. از نظر ابن‏عربی دنیای رویا، دنیای رمز و نماد است و برای فهم معنای رویا باید مآل نمادهای رویایی را پیدا کرد. وی خواب را نخستین مبدأ تلقی وحی‏الاهی برای اهل عنایت می داند.

علم کلام با توجه به ماهیت پویا و متحول خود، تحولات زیادی را تجربه کرده است. کلام فلسفی به عنوان سبک خاص این علم، یکی از این دگرگونی هاست که در دوران خواجه نصیرالدین طوسی به بلوغ خود رسید.کلام فلسفی ، رهیافتی خاص در علم کلام است که در آن متکلم با پذیرش پیش فرض ها و مبانی دین خاص ، از استدلال عقلی و فلسفی جهت تحقق اهداف علم کلام بهره می برد.هرچند آغازگر این روش در علم کلام را معتزله دانسته اند، لکن در میان متکلمان شیعی ، نوبختی ها قبل از زمان خواجه این ابتکار را در کتب کلامی خود وارد کردند. گواه این مسئله، کتاب الیاقوتِ ابواسحاق نوبختی است که چند قرن قبل از خواجه تألیف شده است و اسلوب این کتاب بسیار نزدیک به کتاب تجریدالاعتقاد ِخواجه است. با وجود این مطلب ، خواجه نصیرالدین طوسی به وسیله ی تألیف کتاب تجرید ، این نظام کلامی را به اوج رسانید.کلام فلسفی مغایر با کلام سنتی نیست ، بلکه تنها با روش استدلال و تبیین سعی دارد به وسیله مبانی یقینی ، مسائل کلامی را اثبات ، تبیین و از آنها دفاع کند، لذا ویژگی مهم کلام فلسفی را باید استفاده از اصطلاحات و قواعد فلسفی و به کارگیری براهین عقلی ـ متشکل از مواد یقینی ـ دانست.خواجه نصیر به اقتضای مسئله کلامی و سطح فهم و زبان مخاطب ـ این دو عنصر مهم در تعیین روش متکلم ـ در بعضی از مسائل ناگزیر به استفاده از نقل است همچون شناخت شخص معصوم به عنوان امامکه منحصر در نصّ است؛ و در برخی موارد مثل اثبات صانع صرفاً به دلیل عقلی استناد می کند چون استناد به نقل مشکلاتی همچون دور محال به دنبال دارد. فلسفی بودن نظام کلامی خواجه ، به معنای اختصار بر یک روش یا نوع استدلال خاص نیست ، بلکه وی به دنبال ارائه سیستم عقیدتی متقن بر اساس مبانی و دلائل یقینی و به فراخور مسائل مطروحه است.خواجه در اثبات صفات ثبوته حق و پاسخ به شبهات مطرح در این مورد، از اصطلاحات و قواعد فلسفی همچون عمومیت وصف امکان برای ماسوی الله ، تلازم تعقل و تجرد، محال بودن ارتفاع نقیضین و تسلسل بهره برده است.ایشان از مهمترین لوازم فلسفی وجوب وجود یعنی «غنی» و «فعلیت تام واجب» و« نیاز ذاتی ممکنات به او» در جهت اثبات بعضی صفات ثبوتی و نفی صفات سلبی استفاده کرده است.وی ازقاعده ی «حسن و قبح عقلی » و قاعده ی «لطف » در اثبات و دفاع از گزاره های دینی ـ خصوصا در بحث افعال حق ، نبوت ، امامت و معاد ـ به کرات استفاده کرده است . فلسفی دانستن روش ایشان در این مسائل بستگی زیادی به یقین آور دانستن این گونه قواعد دارد.با توجه به ماهیت مباحث کلامی ، متکلم ناگزیر است دربعضی مسائل از ابزارهای فلسفی کمک بگیرد ، لذا استفاده ی این ابزار در مسیر تکامل علم کلام بایسته است. نکته قابل توجه آنکه میزان استفاده متکلماز چنین ابزارهایی متفاوت و دارای شدت و ضعف است . چرا که متکلم عهده دار تثبیت آموزه های دینی است ، باید به گونه ای این آموزه ها را ارائه کند که گذشته از اقناع عقول مخاطبان، مسیر رسیدن آن ها به ایمان را نیز سهل الوصول تر کند. تقدس و نورانیت متون وحیانی ظرفیت مناسبی است در جهت انتقال مخاطب به این سمت . لذا خواجه کراراً سمع را موید دلیل عقلی خود دانسته است.

نگاه «سهروردی» به مقوله « عشق»، نگاهی فیلسوفانه و عارفانه است. وی «عشق»، «حسن» و «حزن» را سه فرزند «عقل» می خواند، «حزن» و «رنج» را همواره ملازم و همرکاب «عشق» می شمارد و رسیدن به «حسن» وکمال را جز از طریق «عشق» میسر نمی داند.به تعبیر وی عشق پیچکی را ماند که درخت را در میان می گیرد، رطوبت آن را در خود کشیده، می خشکاند، تن را فانی کرده و جان را بقا می بخشد. در نگاه او «عشق» محبتی مفرط و بیرون از حد است که در مجموعه هستی، سریان دارد و هر موجودی، چه نوری و چه غیر نوری، از آن بهره و نصیبی دارد و این «عشق» است که رابط وجودی، میان موجودات عالم است.سالک طریق، باید از دو وادی «معرفت» و«محبت» گذر کند و گاو نفس را در پیش پای «عشق» قربانی نماید تا به آب حیات «عشق» رسد و از آن جرعه ای برگیرد. غایت این «عشق» تشبه به خدا و فنای در اوست.

چکیدهاین رساله با هدف شناخت چگونگی نقش اسماء الهی در عالم تکوین، شناخت ماهیت و نحوه‌ی وجود اسماء الهی در هستی، شناسایی نحوه‌ی نقش و تأثیر اسماء جمالیه و جلالیه در هدایت و ضلالت مخلوقات و نیز پی بردن به چگونگی نقش اسماء و صفات الهی در رسیدن انسان به مقام خلیفه اللهی آن هم از دیدگاه دو دانشمند فلسفه و عرفان اسلامی یعنی صدرالمتألهین و علامه طباطبایی (رحمت الله علیهما) نگاشته شده است. روش نگارش پایان‌نامه توصیفی- اسنادی و به صورت تحلیل محتوا می‌باشد.از دیدگاه این دو شخصیت اسماء الهی در حقیقت محمولات عقلی و کمالات وجودی‌اند و صرف لفظ نیستند و دارای ویژگی‌هایی هم‌چون بساطت، لاحدی، احسن بودن و عینیت با ذات می‌باشند و لذا وسیله‌ی کسب شناخت و معرفت به سوی خداوند متعال هستند. اسماء الله اولین مخلوق باری تعالی و واسطه‌ی فیض در عالم هستی‌اند.از دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی صراط مستقیم راه توحید و راه هدایت و دربرگیرنده‌ی همه‌ی اسماء الهی می‌باشد و خدای تعالی است که با اسماء و صفات جمالیه و جلالیه‌ی خویش مخلوقات را به سوی حق راهنمایی و هدایت می‌کند. هر دو شخصیت با تکیه بر عینیت صفات الهی تقابل و تضاد آن‌ها را نفی کرده و معتقد به عمومیت و شمول برخی ازاسماء نسبت به بعضی دیگر می-باشند. برخی از اسماء الهی که نحوه‌ی هدایت از طریق آن اسماء در این رساله از دیدگاه ملاصدرا و علامه شرح داده شده «رب» و «رحمان ورحیم» و «ضارّ» هستند که به نوبه‌ی خود نسبت به بعضی از اسماء دیگر دارای عمومیت می‌باشند.تعلیم اسماء الهی توسط خداوند به انسان و آفرینش او به گونه‌ای که ظرفیت مظهریت جامع آن اسماء را در سایه‌ی محبت و اطاعت خداوند متعال به دست می‌آورد، از دیدگاه این دو فیلسوف علت حقیقی رسیدن او به مقام خلیفه اللهی است و کامل‌ترین انسان و مظهر اسم اعظم خداوند حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلّم) است که تجلی تام و تمام اسماء الهی در هستی می‌باشد.

یکی از موضوع‌های مهم در عرصه‌ی فلسفه‌ی دین و کلام جدید، مسأله‌ی «انتظار بشر از دین» و «انتظار دین از بشر» است که در گذشته با عنوان نیاز به دین، هدف بعثت انبیاء، و قلمرو دین مطرح بوده است. در مورد نیاز انسان به دین و انتظار دین از انسان، دیدگاه‌ها و رویکردهای گوناگونی وجود دارد و در آن با توجه به اهمیتی که برای هر یک از دو موضوع (دین و انسان)، قائل‌اند، مسأله تبیین می‌شود. در این پژوهش، کلیاتی در مورد مسأله‌ی «انتظار بشر از دین» و قلمرو و گستره‌ی دین بیان شده و به طور خاص، نظر غزالی که دین شناس و دانشمندی متضلع است، درباره‌ی علوم دینی و رابطه‌ی علوم مختلف با دین، وجود انسان و نسبت آن با دین، جامعیت و کمال دین، رابطه‌ی دین با اقتصاد، اخلاق و سیاست بیان گردیده است. غزالی از کسانی است که رویکرد حداکثری به دین دارد و دین را ناظر به جنبه‌های مختلف زندگی می‌داند. او دغدغه‌ی دین‌داری داشته و درد بی‌دینی را حس کرده است. دو کتاب «احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت» را با توجه به نیازهای انسان، برای رسیدن او به سعادت نهایی، با استناد به آیات و روایات تدوین کرده است. او علم و عمل و اخلاق را با توجه به چهار ربع؛ عبادات، عادات (معاملات)، مهلکات و منجیات در دو کتاب «احیاء و کیمیا» به خوبی تبیین نموده است. نگارنده با مطالعه در آثار او به این نتیجه رسیده است که وی، با تبیین جامعیت و کمال دین و انسانی دانستن دین، پیوند دین و سیاست، دین و اخلاق، دین و اقتصاد را به خوبی بیان کرده و از همه‌ی این‌ها رویکرد حداکثری او نسبت به دین استنباط شده است.

سخن از «ایمان» و جایگاه آن در ادیان و توجه به نقش بنیادین آن در شکل گیری باور دینی از عمده ترین مباحث فلاسفه دین و متکلمان هر دین به شمار می رود. این جستار در نظر دارد تا ماهیت ایمان دینی را از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) مورد بررسی قرار دهد. ایشان فیلسوف و متکلمی هستند سرشناس و متبحر در تحلیل اندیشه دینی که این بر ارزش کار می افزاید. علامه طباطبایی ایمان را باوری تمکن یافته در قلب می داند؛ به گونه ای که باعث مصونیت انسان از شک می شود. بنابراین، ایمان از سنخ باور متمکن در قلب خواهد بود. از دیدگاه ایشان متعلق ایمان امری عینی و خارجی است و بین ایمان و عقل تعارضی نیست. ایمان در مراحل ابتدایی همراه با شک بوده و نهایتا به یقین منجر می شود.

در این پژوهش نگاه دو دیدگاه "مکتب تفکیک" و "علامه طباطبایی" به کاربرد علوم بشری از قبیل فلسفه و عرفان در کسب معرفت دینی مورد تحقیق قرار گرفته است .فصل اول این رساله به مکتب تفکیک پرداخته است ومقایسه ای بین مؤسسان مکتب تفکیک و شاگردان این مکتب برقرار کرده است که نشان میدهد تقریر تازه مبادی تفکیک، از زبان آقای حکیمی و آقای سیدان که از تفکیکیان معاصر هستند ؛ این مکتب را به سمت تعادل در نظریه ها پیش برده است .در بخشهای فصل اول نگاه تفکیکیان افراطی و اعتدالی به عقل و فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده است که عقل و تعقل از نظر تفکیکیان افراطی برای کسب معرفت حجاب است.از نظر آنها شناختهای لازم ، در عوالم پیشین و عالم ذر در حقیقت وجودی انسان نهاده شده و در این عالم نیز از طریق تنبیه و تذکر و از طریق تفضل خداوند به انسان یادآوری میشود.ولی تفکیکیان اعتدالی عقل را دارای مراتب سطحی و عمقی دانسته که آنچه از نظر این گروه مورد تأکید قرآن و روایات قرار گرفته است عمق عقل است که همان "عقل دفائنی" و "عقل نوری" است. فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی به عنوان علوم بشری مورد انتقاد شدید مؤسسان مکتب تفکیک قرار گرفته است تا جایی که این علوم را یکسره باطل و گمراه کننده دانسته اند و به کسانی که به فراگیری این علوم میپردازند هشدار میدهند که باید به برتری معارف وحیانی نسبت به اندیشه های بشری آگاه باشند و هرگز آنها را در هم نیامیزند.ولی تفکیکیان اعتدالی با نگاهی متعادلتر،خواندن فلسفه و عرفان را با شرایطی خاص که بر گرفته از آیات و روایات است ؛توصیه کرده اند ولی در نهایت با توجه به نظرات ذکر شده از دیدگاه تفکیکیان معتدل ،در بخش "منطق تفکیکیان اعتدالی در کسب معرفت دینی" بیان شده است که این گرایش، فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی را به جهت عدم انطباق کامل با معارف دینی ، شایسته ورود در مسیر رسیدن به معرفت اسلامی ندانسته و فقط خواندن و دانستن این علوم را با رعایت حدود آنها و با مرزبندی از معارف دینی توصیه کرده است. فصل دوم به دیدگاه "علامه طباطبایی" اختصاص یافته است .علامه هر سه روش ظواهر دینی و فلسفه و عرفان را در کسب معرفت دینی سهیم دانسته است .ایشان معتقد است که ریشه فلسفه الهی بر گرفته از قرآن و روایات ائمه معصومین است و منشأ عرفان اسلامی را به حضرت علی(ع) منتسب و رسیدن به عرفان ناب را در گرو پیروی از آیات قرآن و تعالیم اوصیاء میداند .از آنجایی که افهام در سطوح یکنواختی قرار ندارند ایشان هر سه روش را برای رسیدن به مراتب مختلف معارف دینی لازم دانسته است. در ادامه به بیان مواردی که بر مبنای آن آقای حکیمی ،علامه را تفکیکی میداند اشاره شده است و سپس پاسخ علامه ،با استفاده از مطالبی که در آثار بجای مانده از ایشان موجود است ذکر شده است .در نهایت روشن شده است که قسمتی از این ادعا صحیح و بخشی نیز ناصحیح به علامه منتسب شده است.

علامه سید محمد حسین طباطبایی و شهید مطهری دو دانشمند و اسلام شناس مطلع و ژرف نگری هستند که در آثار گرانسنگ خویش بر احیا و رواج تعالیم و باورهای دینی بر اساس منطق و زبان روز تأکید داشته و می کوشیدند با توجه به سؤالات پیش رو در حوزه دین توانایی های دین را برجسته تر و قاطع تر بنمایانند. آنان با رویکردی میان دینی در جای جای آثار خویش سعی نموده اند برکات، مقاصد، فواید و در اصطلاح جدید، کارکردهای دین اسلام را نشان دهند. در نگاه ایشان دین و انسان دو حقیقت متناظر بر هم اند و به همین جهت هم «انتظار دین از بشر» و «انتظار بشر از دین» معنا پیدا می کند و از اینروست که ساحت های فکر و خلق و خو وعمل را مورد توجه جدی قرار داده وبا تعالیم خویش تغذیه کردند.آنچه قسمت عمده کارکردهای دین،خصوصاَ کارکردهای اصلی دین را پوشش می دهد، راهکارهای معنوی-معرفتی دین است که جوابگوی فکر و اندیشه آدمی و مربوط به اعتقادات اوست. راهکارهایی که بدیلی جز دین ندارند و تحت عنوان غیب مطرح می شود که متعلق های آن اموری مانند عالم الوهیت (خداوند و ملائکه)، روح و حیات بعد از مرگ است. کارکردهای اخلاقی نیز جوابگوی ساحت خلق وخوی آدمی است. اخلاق، هم مربوط به فرد است وهم مربوط به اجتماع واساس آن بر سلامت روان است که تنها از راه اعتدال و توازن میسر می گردد و از آنجاییکه سعادت و رستگاری انسان به دست اوست و به خصوصیات اخلاقی وی باز می گردد، دین با ارائه راهکارهای اخلاقی از جمله ایثار، تقوی، توکل و اموری از این قبیل انسان را در این مهم یاری می رساند و این حاصل نمی شود مگر با انجام و تکرار عمل تا به تدریج در نفس آدمی تأثیرگذار باشد. کارکردهای عملی دین نیز، ناظر بر جنبه عملی و رفتاری آدمی است که در بر گیرنده سه بخش عمده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. علامه طباطبایی و شهید مطهری «اصل اجتماعی بودن نوع انسان» را واضح و بدیهی می دانند و به دنبال آن در آثار خود به راهکارهای دین در این زمینه اشاره می کنند. از عمده کارکردهایی که دین در باب سیاست ارائه می دهد پیرامون روابط سیاسی حکومت اسلامی با سایر کشورهای جهان و میزان گسترش و عدم گسترش این روابط است. علاوه بر این، بحث از حکومت اسلامی و ارزش و لزوم تشکیل آن از دیگر مسائل سیاسی است که دین مبین اسلام توجه ویژه ای به آن مبذول داشته است و عناصری همچون ایمان، اقتدار و استقامت، عدالت، وفای به عهد و پیمان و اموری از این قبیل را از جمله کارکردهای لازم و اساسی حکومت اسلامی می داند. خواسته های اقتصادی انسان، شرط ادامه حیات اوست. راهکارهایی همچون خمس، زکات صدقه نیز از جمله کارکردهای دین محسوب می شود. دین هرگونه فعالیت اقتصادی و کار وتلاش را برای دستیابی معاش در چهارچوب قوانین و ضوابط اسلامی جایز و بلکه ممدوح می شمارد. آنچه دین اسلام همواره با آن مبارزه کرده، هدف قرار دادن ثروت و پول پرستی است. علامه سید محمد حسین طباطبایی و شهید مطهری دو دانشمند و اسلام شناس مطلع و ژرف نگری هستند که در آثار گرانسنگ خویش بر احیا و رواج تعالیم و باورهای دینی بر اساس منطق و زبان روز تأکید داشته و می کوشیدند با توجه به سؤالات پیش رو در حوزه دین توانایی های دین را برجسته تر و قاطع تر بنمایانند. آنان با رویکردی میان دینی در جای جای آثار خویش سعی نموده اند برکات، مقاصد، فواید و در اصطلاح جدید، کارکردهای دین اسلام را نشان دهند. در نگاه ایشان دین و انسان دو حقیقت متناظر بر هم اند و به همین جهت هم «انتظار دین از بشر» و «انتظار بشر از دین» معنا پیدا می کند و از اینروست که ساحت های فکر و خلق و خو وعمل را مورد توجه جدی قرار داده وبا تعالیم خویش تغذیه کردند.آنچه قسمت عمده کارکردهای دین،خصوصاَ کارکردهای اصلی دین را پوشش می دهد، راهکارهای معنوی-معرفتی دین است که جوابگوی فکر و اندیشه آدمی و مربوط به اعتقادات اوست. راهکارهایی که بدیلی جز دین ندارند و تحت عنوان غیب مطرح می شود که متعلق های آن اموری مانند عالم الوهیت (خداوند و ملائکه)، روح و حیات بعد از مرگ است. کارکردهای اخلاقی نیز جوابگوی ساحت خلق وخوی آدمی است. اخلاق، هم مربوط به فرد است وهم مربوط به اجتماع واساس آن بر سلامت روان است که تنها از راه اعتدال و توازن میسر می گردد و از آنجاییکه سعادت و رستگاری انسان به دست اوست و به خصوصیات اخلاقی وی باز می گردد، دین با ارائه راهکارهای اخلاقی از جمله ایثار، تقوی، توکل و اموری از این قبیل انسان را در این مهم یاری می رساند و این حاصل نمی شود مگر با انجام و تکرار عمل تا به تدریج در نفس آدمی تأثیرگذار باشد. کارکردهای عملی دین نیز، ناظر بر جنبه عملی و رفتاری آدمی است که در بر گیرنده سه بخش عمده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. علامه طباطبایی و شهید مطهری «اصل اجتماعی بودن نوع انسان» را واضح و بدیهی می دانند و به دنبال آن در آثار خود به راهکارهای دین در این زمینه اشاره می کنند. از عمده کارکردهایی که دین در باب سیاست ارائه می دهد پیرامون روابط سیاسی حکومت اسلامی با سایر کشورهای جهان و میزان گسترش و عدم گسترش این روابط است. علاوه بر این، بحث از حکومت اسلامی و ارزش و لزوم تشکیل آن از دیگر مسائل سیاسی است که دین مبین اسلام توجه ویژه ای به آن مبذول داشته است و عناصری همچون ایمان، اقتدار و استقامت، عدالت، وفای به عهد و پیمان و اموری از این قبیل را از جمله کارکردهای لازم و اساسی حکومت اسلامی می داند. خواسته های اقتصادی انسان، شرط ادامه حیات اوست. راهکارهایی همچون خمس، زکات صدقه نیز از جمله کارکردهای دین محسوب می شود. دین هرگونه فعالیت اقتصادی و کار وتلاش را برای دستیابی معاش در چهارچوب قوانین و ضوابط اسلامی جایز و بلکه ممدوح می شمارد. آنچه دین اسلام همواره با آن مبارزه کرده، هدف قرار دادن ثروت و پول پرستی است.