جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداباوری گشوده جنبشی الاهیاتی است که در اواخر قرن بیستم از دل سنت اوَنجلیکال مسیحی سر بر آورد و دغدغة ترسیم مدلی از فعل خداوند در عالم را داشت که بتواند بر اساس آن تعارض و ناسازگاری موجود در الاهیات سنتی، بین اراده آزاد/ اختیار بشر و علم پیشین و مطلق الاهی، را رفع کند. آنها کوشیدند نشان دهند که خداوند علم مطلق و جهان‌شمول ندارد؛ بلکه علم خداوند و آیندة عالم و بشر هر دو گشوده‌اند و همه‌چیز به اختیار و ارادة انسان بستگی دارد. خدای خداباوری گشوده از سر مهر و عشق خود به بشر علم‌اش را محدود و آینده را گشوده و وابسته به ارادة انسان گذاشته است. از جمله انتقاداتی که به خداباوری گشوده وارد شده معضل محدودیت علم الاهی است. دیگر اینکه مدعیات خداباوران گشوده در باب گشوده‌بودن آینده و پیش‌بینی‌ناپذیربودن آن با نصّ کتاب مقدس همخوانی ندارد. به‌نظر می‌رسد در این میان مدل الاهیاتی شیعی، یعنی بداء، چه‌بسا راه میانه‌ای برای حل معضل علم پیشین و خطاناپذیر الاهی و ارادة آزاد بشر باشد، بدون اینکه یکی از دو طرف را نادیده بگیرد یا به نفع دیگری مصادره به مطلوب کند. مدل بدائی در حین اصالت‌بخشیدن به اختیار انسان، علم و قدرت الاهی را نیز، که به صورت سنتی مطرح شده بود، حفظ می‌کند و از این لحاظ از نقدهای وارد بر الاهیات کلاسیک مسیحی مصون است و اشکالات الاهیات گشوده را نیز ندارد.

در بحث زبان دین، معناداری گزاره­های دینی یکی از چالش­های پیش رویِ فلاسفة دین است. در میانِ نظریه‌ها و پاسخ­های داده شده، نظریة نمادگرایی دینی پل تیلیش اهمیت ویژه­ای دارد. براساس این نظریه، تمامی گزاره­های دینی به غیر از گزارة «خدا وجود دارد» نماد­ هستند. وی با تمایز قائل شدن بین نماد و نشانه، و غیرلفظی و نمادین خواندن گزاره­های دینی، سخن‌گفتن از خداوند را بی­معنا نمی‌داند و بدین‌ترتیب به چالش اصلی پیش روی دین­داران که از جانب پوزیتیویست­ها مطرح شده بود پاسخ می­دهد. تفسیر نمادین از زبان دین تلاش دارد تا توضیح دهد که چگونه زبان دینی می‌تواند معرفت‌بخش باشد. اما اشکال اصلی وارد بر نظریة وی این است که با قبول پیش‌فرض حداکثری او در باب نمادین‌بودن تمامی گزاره­های دینی و زبان دین، دیگر نمی­توان به نحو حقیقی و غیرنمادین در باب خدا سخن گفت. بنابراین راه برای شناخت و ارتباط برقرارکردن با خداوند بسته شده و تفسیر نمادین وی بیش از آن­که تفسیری الاهیاتی باشد، تبدیل به یک تفسیر متافیزیکی می­شود و تا جایی پیش می­رود که حتی مسیحیت را از درون خالی می‌کند و جز پوسته­ای از آن باقی نمی­گذارد. شناخت و فهم این نظریة پیچیدة تیلیش فقط با شناخت دغدغه­های فلسفی ـ الاهیاتی وی و فقط در چهارچوب کل نظام فکری­اش امکان­پذیر است.

مسئله شرّ یکی از مسائل مطرح در فلسفه دین معاصر است که تقریرهای مختلفی از آن ارائه شده و فیلسوفان خداباور نیز راه‌حل‌های مختلفی را برای حل آن ارائه کرده‌اند. برایان دیویس با نقادی رویکرد الهیاتی فیلسوفان دین معاصر و بر مبنای رویکرد الهیات سنتی آکوئیناس کوشیده است پاسخی مبنایی و متفاوت به مسئله شرّ بدهد. وی با ردّ تصور شخص‌گرایانه از خدا و نیز نقد یکسان‌انگاری اخلاق خدا و انسان در فلسفه جدید، اولاً طرح مسئله شرّ در نظر خداناباوران و نیز برخی دفاعیه‌ها و تئودیسه‌ها در نظر فیلسوفان خداباور را برنمی‌تابد، و ثانیاً می‌کوشد با در پیش ‌گرفتن روش اصلاح رویکردی، یعنی با تحلیل برخی مفاهیم اصلی در الهیات سنتی آکوئیناس مانند «وجود»، «خالق» و «مخلوق»، و تأکید بر نقص معرفتی انسان، پاسخ مبتنی بر الهیات تومیستی به مسئله شرّ را بازسازی کند. به باور وی، با توجه به عینیت خدا و خیر در الهیات سنتی، در خدا و افعال او ممکن نیست شرّی باشد، و بنابراین شرّ موجود یا به‌ نوعی محروم ‌بودن از وجود است یا شامل محرومیتی است و در واقع اساساً امری عدمی است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم نقدهای برایان دیویس به رویکرد الهیاتی فیلسوفان دین معاصر به مسئله شرّ و نیز پاسخ رویکرد اصلاحی برایان دیویس به این مسئله را بررسی کنیم و در پایان به بررسی انتقادی دیدگاه وی بپردازیم. نتیجه این که به نظر می‌رسد هرچند برخی نقدهای وی به فیلسوفان دین معاصر جدّی است، در عین ‌حال نوع برداشت و تفسیر وی از مبانی تومیسم و نیز راه‌حل پیشنهادی خود او برای مسئله شر نیز چندان راهگشا نیست.

همه استدلال‌ها را می‌توان از یک بعد به دو دستۀ کلی تقسیم کرد: ۱- استدلال‌های قیاسی؛ ۲- استدلال‌های ‏استقرایی.‏ شکی نیست که علم، به ویژه علم نوین، از استدلال‌های استقرایی بهره می‌برد. در استدلال استقرایی، بر ‏اساس قرینه یا قراینی به باوری که به حد قطعیت نرسیده دست می‏یابیم. این باور جدید، با قرینه مزبور ‏سازگار است، ولی نکته اینجاست که بسیاری از فرضیه‌های رقیب نیز که تمایلی به پذیرش و نتیجه گرفتن آنها نداریم با آن قرینه سازگارند. بنابراین، گاه یک قرینه را چند فرضیه رقیب تبیین می‏کنند. از این رو، این سؤال مطرح می‌شود که علت آن که از میان این فرضیه‏ های مختلف، یکی از آنها را انتخاب می‌کنیم و سایر فرضیه ‏ها را رها می‌کنیم چیست؟ به تعبیر دیگر، چرا در استدلال‌های استقرایی، از بین همه احتمالات فقط یکی از آنها (یا تعداد اندکی از آنها) را انتخاب می‌کنیم؟ و برای مثال، چرا با دیدن موارد متعدد طلوع خورشید از مشرق حکم می‌کنیم که فردا نیز خورشید از مشرق طلوع می‌کند نه از مغرب یا شمال یا جنوب؟ دربارۀ استدلال‏های استقرایی، دو مسئلۀ بسیار مهم وجود دارد: ۱- مسئلۀ توصیف؛ ۲- مسئلۀ توجیه. و مسئلۀ توصیف عنصر اصلی در پاسخ به سؤال فوق محسوب می‏شود. در مسئلۀ توصیف، سؤال پیشِ رو این است که چه اصولی ما را به نتیجه‌ گرفتن و پذیرش یک فرضیه و رد سایر فرضیه‌ها سوق می‌دهند؟ به تعبیر دیگر، سؤال این است که چه سازوکاری بر استنتاج‌های استقرایی حاکم است؟ و در مسئلۀ توجیه، سؤال پیش رو این است که آیا دلیلی برای این اعتقاد داریم که این اصول،‌ اصول خوبی هستند و ما را به پذیرش فرضیه صادق و رد فرضیه‌های کاذب سوق می‌دهند؟ دغدغۀ اصلی لیپتون حل مسئلۀ توصیف است، و بار اصلیِ پژوهش وی را همین مسئله تشکیل می‏دهد و البته، به طور ضمنی به مسئلۀ توجیه نیز اشاراتی دارد. از نظر وی،‌ استنتاج بهترین تبیین پاسخی برای این دو سؤال است. البته، وی اعتراف می‌کند که این پاسخ، نه کامل بلکه ناقص و نسبی است؛ اما در عین حال، خرسندکننده و راهگشاست. دفاع لیپتون از استنتاج بهترین تبیین، یک دفاع اعتدالی است، نه افراطی؛ از این رو، وی به وجود چالش‌های فراروی آن اذعان می‌کند و می‌کوشد ضمن پاسخ به آنها مخاطبان را در این جهت با خود هم‌سو کند. همه فصل‌های کتاب حاضر به طور کلی به بحث دربارۀ دیدگاه لیپتون دربارۀ استنتاج بهترین تبیین اختصاص دارد. البته، مسئلۀ توصیف در تبیین دغدغۀ اصلی او را تشکیل می‏دهد؛ از همین رو، بار اصلی مباحث وی را مسئلۀ توصیف تشکیل داده است و مباحث مربوط به مسئلۀ توجیه در استقراء و نیز مسئلۀ توجیه در تبیین،بخش اندکی از تلاش او را تشکیل می‌دهند. با توجه به نکات فوق، مضمون اصلیِ کتاب حاضر را نیز مباحث مربوط به مسئلۀ توصیف در استدلال‏های استقرایی و تبیین تشکیل مید‏هد. این کتاب از یک مقدمه و شش فصل و یک پس‌گفتار تشکیل شده است. پنج فصل نخست، دیدگاه لیپتون را دربارۀ مباحث مزبور ارائه می‌کند و فصل ششم نیز نکاتی را در بررسی و نقد دیدگاه وی مطرح می‌کند. پس‏گفتار کتاب نیز جمع‌بندی مباحث را برعهده دارد.

یکی از مفاهیم مهم در معرفت‌شناسی، مفهوم شاهد است. شاهد دلیلی است که نشان‌دهندۀ صدقِ گزاره­ای است که متعلقِ گرایش باوری شناسا است. در این مقاله می­خواهیم به چیستی شاهد بپردازیم. سه دیدگاه مهم در مورد چیستی شاهد وجود دارد: روان­گرایی، گزاره‌گرایی واقع‌نما و گزاره‌گرایی غیرواقع‌نما. در این مقاله، پس از طرح و بررسیِ ادلۀ دیدگاه­های سه‌گانه در چیستی شاهد، به این نظر رسیدیم که ادلۀ قوی‌تری به نفعِ روان­گرایی وجود دارد و استدلال­هایِ گزاره‌گرایان تمام نیست؛ ازاین‌رو به نظر می­رسد که شاهد عبارت از حالات ذهنی غیرواقع‌نمایِ شناسا است.

در این نوشتار کاربرد دسته‌ای از مفاهیم در اخلاق باورِ کلیفورد را با کاربرد آنها در اخلاق باور رقیب فکری او، یعنی جیمز مقایسه کرده‌ایم. این مفاهیم شامل توجیه اخلاقی هنجار دلیل، توجیه معرفتی هنجار دلیل، آسان‌باوری، ایده عمل بر اساس احتمالات و پذیرش باورهای بی‌دلیل می‌شود. ادعای ما این است که کلیفورد با وجود اینکه اصل دلیل حداکثری ـ «باور به چیزی با دلایل ناکافی همیشه، همه‌جا و برای همه نادرست است» ـ و معیار تحقیق‌پذیری را پیشنهاد می‌دهد، خود عامل به آنها نیست و استفاده‌ای از مفاهیم می‌کند که او را به دیدگاه رقیب نزدیک‌تر می‌سازد؛ به‌گونه‌ای‌که می‌شود گفت ما با دو کلیفورد افراطی و معتدل و دو نوع قرینه‌گرایی افراطی و معتدل روبه‌رو هستیم. با معرفی «اصل عدالت» به‌مثابه حس انصاف درونی انسان‌ها که در قالب قاعده زرین اخلاقی «آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند» صورت‌بندی شده است، پیشنهاد می‌کنیم که نظام اخلاق باوری که کلیفورد معتدل ارائه می‌دهد، اخلاق باور عادلانه‌تری است.

هدف ما بررسیِ تحلیلیِ دیدگاه پویشیِ باربور دربارة فعل خدا در جهان است. ایان باربور به پیروی از دیدگاه علمیِ روز اعتقاد دارد که جهان طبیعت با قانون‌های طبیعی اداره می‌شود؛ اما به فعالیت خدا در جهان طبیعت نیز باور دارد؛ و این‌ها را جمع‌پذیر می‌داند، چرا که وی معتقد است اینها در دو سطحِ متفاوت روی می‌دهند. قانون‌های طبیعی بیانگر تأثیر عوامل فیزیکیِ یک پدیده‌اند و فعلِ خدا بیانگرِ تأثیرگذاری خدا از درون است. در جهانی که باربور ترسیم می‌کند، عواملِ طبیعی و ارادة انسان، آیندة جهان را رقم می‌زنند و حتی خدا از آیندة جهان بی‌خبر است. فعلِ خدا در جهان به ارائة پیشنهاد و معرفی امکانات به مخلوقات محدود و خدا عاملی در کنارِ عواملِ دیگر شناخته می‌شود؛ اما چنین خدایی بسیار ضعیف و نیازمند است و نمی‌تواند شایسته پرستش باشد.

معناداری زبان دین یکی از مسائل مهم فلسفه دین است که با طرح دیدگاه بازی های زبانی در اوایل قرن بیستم وارد مرحله ی نوینی شد. دیدگاه افعال گفتاریِ آستین، با تکیه بر دیدگاه ویتگنشتاین متأخر و با نگاه کارکردگرایانه، ماهیت زبان را ، فعل و کنش می داند و معنا را از رهگذر متن و بستر قابل فهم می داند. این صورتبندی از نظریه معنا، راه را برای معناداری غنی تر زبان دینی هموار می سازد. جیمز مک کلندان با بهره از این دیدگاه، معنا داری زبان دینی را دارای مؤلفه های عرفی، عاطفی و توصیفی معرفی کرده و هرکدام از آن ها را از شروط اصلی معناداری زبان می داند و با طرح این نظرگاه اهمیت وجوه و جوانب مختلف یک گفتار دینی را حفظ می کند. در این نوشتار با بررسی دیدگاه افعال گفتاری و نظریه ی مک کلندان، موفقیت این دیدگاه در زبان دینی را مورد ارزیابی قرار داده ایم.

هگل فيلسوف غامض‌‌گو و پيچيده‌‌نويسی است كه تفسير ديدگاه‌‌هايش در ميان متخصصان فن، ماجرای درازدامنی دارد. برخي وی را به اعتقاد به همه‌‌خدايی، همه‌‌درخدايی و حتی كفر متهم ساخته‌‌اند و برخی ديگر وي را ستوده‌‌اند؛ اما آنچه پيداست اين است كه هگل خود را متعهد به مسيحيت لوتری دانسته، دامن خود را از اين اتهامات بر می شويد. دزموند فيلسوف معاصری است كه پس از 25 سال مطالعه در آراء هگل، در كتابي با عنوان خداي هگل: بدَلِ ساختگي؟ به تفسير ديدگاه هگل درباره خدا و دين پرداخته است. اين كتاب، كه آكنده از اصطلاحات پيچيده فلسفه هگل و نيز نوواژه‌‌هاي خاص خود دزموند است، در اين مقاله مورد بررسی و نقد اجمالی قرار گرفته است. نكته مهم در اين بررسی تأكيد آن بر اين نكته است كه بايد از داوري شتاب‌‌زده درباره فيلسوف بزرگی چون هگل پرهيز كرد و بدون هيچ‌‌گونه محدودنگري به ساير ديدگاه‌‌هايي كه در تفسير نظرپردازی های هگل درباره دين مطرح شده‌‌اند، توجه كرد.