جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علی اشرف فتحی: آذر ماه ۱۳۹۳ همراه با نواده مرحوم آیت‌الله‌العظمی منتظری به دانشگاه مفید قم رفتم تا با مرحوم حجه‌الاسلام‌والمسلمین دکتر داود فیرحی درباره انتشار جلد دوم کتاب «فقه و سیاست در ایران معاصر» گفتگو کنیم. دکتر فیرحی امیدوار بود با استقبال خوبی که از انتشار اثر جدیدش از همان روزهای نخست شده، بتواند برای یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها و چالش‌های فراروی اندیشه دینی در ایران معاصر، صورت مسأله مناسبی ارائه داده و راهگشا و ابهام‌زدا باشد. دکتر فیرحی همچنین به ما وعده داد که مشغول نوشتن شرحی بر کتاب مشهور میرزای نائینی؛ «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» است که این اثر با نام «آستانه تجدد» سال ۱۳۹۴ منتشر شد. گفتنی است این گفت‌وگو در شماره ۲۲ مجله اندیشه پویا منتشر شده است.

حاضر به «روش‌شناسى اندیشه سیاسى در فلسفه غربِ تمدن اسلامى» اختصاص دارد. فلسفه غرب تمدن اسلامى به اندیشه‌هاى فلسفى در آرا و آثارِ فیلسوفانى چون ابن طفیل، ابن باجه و ابن رشد اطلاق مى‌شود. اینان برخلاف متفکران شرق تمدن اسلامى، مانند ابن‌سینا، روش‌شناسى ویژه‌اى در حوزه دانش سیاسى داشتند. بنیادى شرعى براى عقل در حوزه سیاست قائل بودند و در عین حال احکام شرعى سیاست یا سیاست شرعى را به اعتبار یافته‌هاى عقل برهانى، حمایت و نقد مى‌کردند. از این حیث نوعى روش‌شناسى معطوف به «روش تأویل» در فلسفه غرب اسلامى شکل گرفت، که امروزه به هرمنوتیک اسلامى یا هرمنوتیک ابن رشد معروف است. مقاله حاضر به توضیح روش شناختى این نظریه و نتایج آن در حوزه دانش سیاسى پرداخته است.

دولت در جامعه اسلامى، همانند دیگر جوامع بشرى، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ‏اى از نهادهاست، بلکه حاکى از وجود نگرش‏ها و شیوه‏ هاى خاصى از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامى خوانده مى‏ شود؛ اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه ‏هاى کلانى است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است. هر یک از آنها طرحى هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا مى ‏کنند و احتمالاً نیز طریقى براى عمل تجویز مى‏ کنند. در این راستا مجموعه ‏اى به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه ‏هاى مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوى «تحلیل سیستمى» مى ‏پردازد، که بخش نخست آن، به سیماى عمومى و مختصات کلى نظام سیاسى در اسلام اختصاص یافته است.

نوشته حاضر به ارزیابى نقش جهانى‏تر شدن ارتباطات جمعى بر تحوّل فرهنگ سیاسى در خاورمیانه جدید مى‏پردازد. کوشش شده است نقش دوگانه رسانه ‏هاى غربى و به تبع آنها، رسانه ‏هاى منطقه را در توانمندى یا تضعیف اقتدار دولت‏هاى خاورمیانه بررسى نماید. در این پژوهش، تاثیر رسانه ‏هاى غربى و ملّى در سه مقوله اساسى؛ 1 ـ معمّاى اقتدار؛ 2 ـ وضعیت جامعه مدنى و 3 ـ گرایشات اساسى در اصلاحات سیاسى منطقه، مورد توجه قرار گرفته است. ادعاى مقاله حاضر، این است که رسانه ‏ها به رغم اجماع آفرینى در فرهنگ سیاسى ملّى که اقتدار دولت‏ها را تقویت مى‏کنند، به طرق متعددى موجبات چند پارگى فرهنگ سیاسى و تضعیف اقتدار سنتى را فراهم مى‏کنند. نمود این تأثیر دو گانه را در افت و خیزها و وضعیت ناآرام جامعه مدنى، و نیز تعارضات قابل توجّه در سمت و سوى اصلاحات فکرى / سیاسى کشورهاى اسلامى منطقه مى‏توان مشاهده نمود؛ معمّاى لاینحلّى که در نفى و اثبات، و طرد و قبول ممتد وجوهى از اقتدارگرایى و جمهورى خواهى در خاورمیانه جدید نهفته است.

در این مجال کوتاه گزارشى از سفر علمى خود به کشورهاى فرانسه، آلمان و سوئیس را تحت عنوان «دو چهره تمدن غرب» ارائه مى‏کنم. انسان وقتى که به غرب سفر مى‏کند آشکارا با دو رویه تمدن آن مواجه مى‏شود: یکى چهره نظم و دیگرى چهره تنهایى انسان غربى است. در این جاست که انسان دچار یک پارادوکس و تعارض مى‏شود که اینها چگونه چنین تمدنى ساخته‏اند، چرا افسرده‏اند و چرا این همه تنها هستند؟ وقتى وارد نظام‏هاى ادارى یا دانشگاهى آنها مى‏شوید، بسیار پیشرفته‏اند و نظم فوق العاده‏اى بر آنها حاکم است؛ مثلاً مهمان دانشگاه سن شومن فرانسه که بودیم مشاهده مى‏کردیم که چند نفر کارمند آن دانشگاه را به خوبى اداره مى‏کردند و همه کارها با کامپیوتر انجام مى‏شد یا وقتى که وارد فرودگاه‏هاى بزرگ مى‏شدید، مى‏دیدید که فقط دو سه نفر همه کارها را به درستى انجام مى‏دهند؛ در واقع یک نظم جالبى بر زندگى انسان غربى حاکم است.

مقاله حاضر، برخى مشکلات طرح آزادى در تفکّر اسلامى را مورد ارزیابى قرار مى‏دهد. نگاه مؤمنانه به آزادى، یکى از مهمترین عناصر تفکرى است که بنیاد ارزشى و مبانى مذهبى «نظام جمهورى اسلامى ایران» را تشکیل مى‏دهد.(1) اما رهیافت اسلامى به آزادى، در شرایطى که جمهورى اسلامى ما ـ بنا به ضرورت تاریخى ـ بر میراث کهنى از سنّت اقتدار در اندیشه و عمل تکیه دارد، مشکلات دوگانه‏اى دارد: 1 ـ نخست آنکه، الهیات اسلامى، با توجّه به جامه اقتدار گرایانه‏اى که بویژه در حکمت عملى و زندگى سیاسى پوشیده بود، قرنها است که بسیارى از نصوص دینى ناظر به آزادى، عقلانیّت و مسؤولیت فردى را به حاشیه رانده و مورد غفلت قرار داده است. در چنین شرایطى، هر گونه تلاش براى تفسیرى روشن از مفهوم آزادى در نصوص دینى، به این لحاظ که مسبوق بر نظریات و تأمّلات پیشین نبوده و به تعبیر ابن خلدون، سندى مستمر در تحقیقات عالمانه ندارد، با مشکلات، سردرگمى‏ها و شرمسارى‏هایى مواجه مى‏شود. 2 ـ ثانیا، حضور همین سنّت اقتدارگرایانه در الهیات اسلامى، با توجّه به مجموعه‏اى از پیش فرضها، نظریه‏ها و سلیقه هایى که تولید مى‏کند، مانع از آن مى‏شود که آزادى، در «مرکز معنا» و کاوشهاى دین شناسانه در باب سیاست قرار گرفته و گامى مؤثر در تأسیس یا بسط نظریه‏اى درباره الهیات آزاد منش، فردگرا و مردم سالار شروع شود. بر عکس، سنّت اقتدارى با توجه به انرژى نهفته‏اى که دارد، ممکن است ابزار نیروهاى سیاسى خاصّى قرار گیرد.

پرسشها و برداشتهایى که ابن سینا، درباره سرشت قدرت سیاسى و در درون منظومه‏اى از اندیشه فلسفى مطرح کرد،اهمیت بسیارى دارد. نخست اینکه، بوعلى با توجه به ساخت قدرتِ دوره میانه از یک سوى، و سنت فلسفى افلاطون از سوى دیگر، طرحى فلسفى از مدینه، و رابطه انسان و قدرت سیاسى در آن بنا نمود، که بنیاد و سرشتى اقتدارگرا داشت. ثانیا، با پیوند بین نظام فلسفى پیش گفته با الهیات اسلامى، اندیشه دینى را بخصوص در قلمرو انسان و سیاست، در بن بست اقتدار گرایى حاکم بر منظومه فلسفى خود قرار داد. وى با بسط مفاهیم اساسى وحى اسلامى، نظیر توحید، عنایت الهى و نبوّت، بر شالوده مابعدالطبیعه، انسان‏شناسى و شهر افلاطونى، قرائتى از نصوص اسلامى را گسترش داد که در واقع، اقتدار گرایى مکنون در آن، بیش از آنکه برخاسته از نصوص دینى باشد، بازپرداختى ویژه از ساخت قدرت در دوره میانه بود. بدین سان، اندیشه سیاسى ابن‏سینا، مبیّن تفسیرى اقتدارگرا از نصوص دینى، بر شالوده فلسفه‏اى است که او خود، کاخ بلند و گزندناپذیر آن را بنیاد نهاد و در سایه شکوه و جاذبه متناسب با شرایط قدرت در آن زمان، دیگر تفسیرها را به حاشیه راند.

بیشتر مباحث این شماره ناظر به «فلسفه سیاسى سنتى در جهان اسلام» است. اهمیت این گونه مباحث، از این لحاظ است که گفت و گو بین گذشته و حال، و اکنون و آینده، لازمه اندیشه و زندگى سیاسى است. بررسى مشکلات سیاسى گذشته در ساحت نظریه، شاید بتواند زمینه‏اى بر تأمل فلسفى در مشکلات امروز و آینده جامعه اسلامى تدارک نماید. درک این تجربه تاریخى که چگونه اندیشمندان گذشته ما با فلسفه سیاسى یونانى مواجه شده و گزینش‏گرایانه به طراحى نظام فلسفى ـ سیاسى مناسب جهان اسلام در دوره میانه پرداخته‏اند، ممکن است پژوهشگر اندیشه سیاسى را در مواجهه انتقادى با فلسفه سیاسى سنتى در تاریخ اسلام از یک سوى، و فلسفه سیاسى جدید غرب از سوى دیگر، توانمند سازد.

گسست از سنّت اقتدار و طرحى براى تأسیس نظم جدید بر بنیاد آموزه‏هاى دین، ویژگى عمده تجدّد اسلامى در حوزه فکر سیاسى است، و هر پژوهنده تاریخ اندیشه در تمدّن اسلامى، چنین تجدید بنایى را در سیماى نظام «جمهورى اسلامى» چونان نتیجه پیکار الهى ـ سیاسى امام خمینى (ره) ملاحظه مى‏کند. روشن است که سرچشمه‏هاى سنّت ستیزى و نوگرایى اسلامى و مکنون در بنیاد نظام جدید بگونه‏اى است که هرگز نمى‏توان بر پایه سنّت‏هاى فلسفى بزرگى چون فارابى، ابن سینا و صدرالمتألهین از یک سوى، و بخش عظیمى از میراث فقه شیعه از سوى دیگر، توجیهى نظرى بر وجوب و وجود آن در هفت اقلیم تفکر اسلامى تدارک نمود. لاجرم باید سراغ اندیشه‏اى در آثار امام(ره) رفت که با تهافت همان سنّت به طرحى از نظم و تمدن جدید توفیق یافته و طلوع گونه‏اى خاص از تجدّد اسلامى ـ سیاسى را نوید داده است.