جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یعنی چه که پای تصویر ساده ای از یک چپق، نقاش بنویسد: این یک چپق نیست؟ رنه مگریت، با این کار نقطه آغازی فراهم کرد برای تحلیلی چندسو نگر به وسیلۀ میشل فوکو، فیلسوف و تاریخ شناس پرآوازه معاصر. نوشته غنی و گیرای فوکو گذشته از روشنایی که بر آثار نقاشی پرنفوذ و مقبول می افکند، اندیشه خود فیلسوف ناسازه پرداز فرانسوی را نیز بهتر میشناساند.

در میان متفکران و نویسندگان غربی، میشل فوکو از معدود کسانی است که رجوع انقلاب اسلامی ایران را به معنویت، دریافت و صریحاً اظهار داشت که از زمان انقلاب فرانسه تا کنون، برای نخستین بار انقلاب و معنویت به یکدیگر پیوند خورده اند. در این کتاب خواننده با نگاه این متفکر به حوادث انقلاب اسلامی ایران آشنا میشود.

درباره‌ی کتاب: در 3 ژوئن 1835 ، در دهكده‌اي به نام فوكتري (از دهات فرانسه)، ساعت 1 بعد از ظهر 3 قتل هم‌زمان اتفاق مي‌افتد. پيير ريويير، پسركي بيست‌ساله، با داس مادر آبستن، خواهر هجده‌ساله و برادر هفت‌ساله‌اش را به طرز فجيعي مي‌كشد. پس از يك قرن و نيم، گروهي يازده نفره به سرپرستي ميشل فوكو بازخواني اين قتل و بازنمايي آن را به عهده مي‌گيرند. كتاب از دو بخش اصلي تشكيل شده است: بخش اول شامل پرونده‌ي قتل، گزارش‌هاي مستند و اظهارنظر شاهدان، پزشكان، قضات و روزنامه‌نگاران و يادداشت‌هاي پير ريويير است. در اين بخش گروه يازده نفره كاملا سكوت كرده است و با انتشار مجدد پرونده‌ي جزايي و نيز جمع‌آوري تمام مقاله‌هايي كه در روزنامه‌هاي آن سال 1835 درباره‌ي واقعه چاپ شده بود، خواننده را در رويارويي بي‌واسطه با اين اتفاق قرار مي‌دهد. بخش دوم تحليل‌هاي اين گروهِ تازه‌نفس را در قالب 5 مقاله دربرمي‌گيرد. عناوين اين 5 مقاله به شرح زير است: "حيوان، ديوانه، مرگ"؛ "قتل‌هايي كه روايت مي‌شود"؛ "كيفيات مخففه"؛ "شاه‌كشي، پدركشي يا مادركشي"؛ "پزشكان و قضاوت".

ازکتاب: اندیشه که دورترین بازآغازیدن‌ها نویدش را داده است، قرار نیست بیاید. اندیشه همین‌جاست، در متن‌های دلوز، جهنده و رقصان در برابر ما، در میان ما؛ اندیشه‌ی تناسلی، اندیشه‌ی اشتدادی، اندیشه‌ی آری‌گو، اندیشه‌ی نامقولی ـ همه‌ی چهره‌هایی که ما نمی‌شناسیم، نقاب‌هایی که هرگز ندیده‌بودیم؛ تفاوت که هیچ‌چیز امکان پیش‌بینی‌کردن‌اش را نمی‌دهد و بااین‌حال موجب می‌شود افلاطون، دانز اسکوتس، اسپینوزا، لایبنیتس، کانت و همه‌ی فیلسوفان همچون نقاب‌های‌نقاب‌هایش بازآیند. فلسفه نه به‌منزله‌ی اندیشه، بلکه به‌منزله‌ی تئاتر: تئاتر تقلیدبازی‌ها بر صحنه‌های بس‌گانه، گریزان و آنی که در آن حرکات بی‌آنکه دیده شوند، به یکدیگر نشانه می‌دهند؛ تئاتری که در آن در زیر نقابِ سقراط، به‌ناگاه سوفیست قهقه می‌زند؛ تئاتری که در آن وجه‌های اسپینوزا دایره‌ای مرکززدوده را رسم می‌کنند، درحالی‌که جوهر همچون سیاره‌ای دیوانه بر گرد آن‌ها می‌چرخد؛ تئاتری که در آن فیشته‌ی لنگ اعلام می‌کند: «منِ ترکخورده ≠ خودمِ منحل‌شده»؛ تئاتری که در آن لایبنیتس رسیده به رأس هرم، در تیرگی تشخیص می‌دهد که آن موسیقیِ آسمانیْ پیرو لونر است. در اتاقکِ نگهبانیِ لوگزامبورگ، دانز اسکوتس سرش را از پنجره‌ی مدور می‌گذراند؛ او سیبیل‌هایی انبوه دارد؛ این‌ها سیبیل‌های نیچه‌اند که به کلوسوفسکی تغییر چهره داده‌اند.

مروری بر کتاب جنون و بی خردی: پاسکال می گفت: «دیوانگی بشر آن چنان ضروری است که دیوانه نبودن خود شکل دیگری از دیوانگی است.» داستایوسفکی در دفتر خاطرات یک نویسنده نوشته است: «برای آنکه از عقل سلیم خود مطمئن شویم، راه چاره آن نیست که همسایه مان را محبوس کنیم.» تاریخ این شکل دیگر دیوانگی را باید نگاشت؛ شکل دیگری که در آن، خرد حاکم انسان همسایه او را محبوس می کند و انسانها از طریق این عمل و با واسطه زبان بیرحمانه نادیوانگی با یکدیگر رابطه برقرار می کنند و وجود یکدیگر را به رسمیت می شناسند و... «جهانی که می‌پنداشت با توسل به روانشناسی حد و اندازه‌ی جنون را تعیین و آنرا توجیه می‌کند، اکنون باید خود را در برابر جنون توجیه کند.» ــ میشل فوکو اولین نسخه‌ی کتاب تاریخ جنون در سال ۱۹۶۱ و به زبان فرانسه منتشر شد و سپس چهار بار دیگر مجددا و گاه با تغییراتی انتشار یافت. ایده‌ی اصلی تاریخ جنون بررسی تبارشناختی روابطِ متغیّر بین «جنون» و «ناعقلانیت [بی‌خردی]» است. به نظر فوکو (۱۹۲۶-۱۹۸۴)، ماهیتِ راستین هر دو اصطلاح مذکور ندرتاً بیان شده یا بسیار کم مجال صحبت از آن وجود داشته و مکررا یکی از آنها جای دیگری را گرفته است. «ناعقلانیت» به‌عنوانِ «عقلِ کور» تعریف می‌شود یا عقلی که در دوره‌ی حبس در تیماستان مغشوش و سردرگم شده است. در دوره‌ی مدرن، «ناعقلانیت» هرچه‌بیشتر به زیر سطح جامعه می‌خزد و تنها از طریقِ برخی هنرمندان قابل فهم می‌شود. اما از طرف دیگر، اصطلاح «جنون» را داریم که تدریجاً به‌عنوان بیماری روانی درک می‌شود. نهادهای قدرت و جامعه می‌کوشند از خلال برنامه‌های روانپزشکی و پزشکی، یا به‌وسیله‌ی داروها و نظارت شدید «جنون» را کنترل کنند. به باور فوکو «ناعقلانیت» بعد از قرن هجدهم محو می‌شود، و فوکو بابت این مسئله متاسف است. فوکو تاکید می‌کند که «جنون» چیزی طبیعی و بی‌تغییر نیست، بل در عوض به جامعه‌ای بستگی دارد که در آن «جنون» رخ می‌دهد. ساختارهای اقتصادی، روشنفکری و فرهنگی مختلف معلوم می‌کنند که چگونه «جنون» در بطن جامعه شناخته و تجربه می‌شود. از این لحاظ، هر جامعه، جنون خاص خود را تولید می‌کند. از حیث تبارشناختی، تاریخ جنون نمی‌تواند شرحِ حالاتِ متغیّر یک بیماری خاص یا یک حالت ثابت باشد. برای مثال، جنون در عصر رنسانس تجربه‌ای بود که در باقی جهان ادغام شده بود و مجانین و مردمان عادی یکپارچه بودند و مثل امروز از هم تفکیک نشده بودند. اما در قرن نوزدهم «جنون» به عنوان یک بیماری اخلاقی و روانی شناخته شد. پس به یک معنا، دو نوع بسیار متفاوت از جنون وجود دارد. سرانجام اینکه، فوکو «جنون» را در یک «فضای» فرهنگی مشخص در بطن جامعه مستقر می‌بیند؛ هم شکلِ این فضا و هم اثرات این فضا بر دیوانه به صورت‌بندی‌های جامعه بستگی دارد. ایده‌ی ساختار در همه‌ی آثار فوکو تلویحاً وجود دارد. فوکو در پروژه‌ی تاریخ جنون می‌خواست به زیر پوست جامعه رخنه کند تا ساختارهای فرهنگی، روشنفکری و اقتصادی را بیابد که چگونگی شکل‌گیری «جنون» را رقم می‌زنند. او به الگوهای متغیّر دانش، مجموعه‌ی مناسبات نیروها، و در هم‌تنیدگی یا اثرات این مضامین ضمن گسست‌های تاریخی علاقمند است. از این منظر، اعمال افراد اهمیت کمتری دارند.

نباید سکسوالیته را داده‌ای طبیعی تصور کرد که قدرت تلاش می‌کند آن را مطیع و سرکوب کند، یا حوزه‌ای مبهم که دانش تلاش می‌کند به‌تدریج آن را کشف کند. سکسوالیته نامی است که می‌توان به سامان‌های تاریخی داد: نه واقعیتی پنهان که تسخیر آن دشوار باشد، بلکه شبکهٔ بزرگِ سطحی که در آن برانگیختن بدن‌ها، تشدید لذت‌ها، تحریک به گفتمان، شکل‌گیری شناخت‌ها، و تقویت کنترل‌ها و مقاومت‌ها به‌طور زنجیروار و مطابق با چند استراتژی دانش و قدرت به یکدیگر متصل می‌شوند.