جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آدرس استماع صوت نشست: https://b2n.ir/e02785

کتاب الحروف فارابی، اولین مواجهۀ مستقیم فلسفی یک متفکر مسلمان با تفکر فلسفی یونان محسوب می‌شود و مباحث مربوط به تحلیل مفاهیم وجود- موجود و ماهیت به‌عنوان عناصر اصلی تفکر فلسفی ارسطو، از مهم‌ترین بخش ­های این کتاب به‌شمار می­ آید. هدف فارابی از نوشتن این کتاب، بسترسازی برای فهم بنیادین تفکر فلسفی یونان در عالم اسلام بوده است. وی بحث را با تحلیل زبانی «موجود» به‌عنوان یک لفظ غیرمشتق (مثال اول) در زبان عربی آغاز و سه معنای مقولات به‌مثابۀ مشارٌالیه، صادق و منحاز بماهیة ما خارج النفس را درخصوص موجود مطرح کرده است. او سه معنا را در دو معنا گرد آورده و بر معنای سوم (منحاز بماهیة ما فی الخارج) متمرکز شده است. فارابی با طرح اقسامی برای معنای سوم موجود و ماهیت به‌عنوان تشخص‌دهندگان موجودات خارجی و ذهنی کوشیده است درعین تأکید بر اتحاد خارجی وجود و ماهیت، راهی را برای توجیه کثرت موجودات عالم پیشنهاد دهد؛ حال آنکه به‌نظر نگارندگان، این راه بدون فرض بحث «تمایز متافیزیکی وجود از ماهیت»، غیرمنسجم است. بحث فارابی در تقسیم‌کردن موجود به فقیر و غنی، و مطرح‌کردن مفهوم «ما ینحاز بماهیة فی النفس» درمقابل مفهوم «لا موجود»، جز با پیش‌فرض قراردادن بحث تمایز متافیزیکی وجود و ماهیت، قابل فهم نیست و طرح موردنظر این فیلسوف، مسیر را برای مطرح‌شدن احکام تمایز هستی ­شناختی وجود از ماهیت ازسوی ابن ­سینا هموار می ­کند.

از اندیشه‌‌های منحصر ‌بفرد توماس مرتن، راهب معاصر مسیحی می­توان به پروژه گفتگوی بینا-دینی که وی در رسالات و مقالات متعددش به آن پرداخته است، اشاره کرد. مرتن بر آن بود تا طرح کلی اندیشه­اش یعنی پروژه­ی گفتگوی بین ادیان با غیر مسیحیان را توسعه دهد و در آن گفتگو، مسیری بیابد که بر پایه­ی اشتراکات و تشابهات اعتقادی و مناسک عملی باورمندان ادیان غیر مسیحی، راهی برای غنای تجربه­ی دینی بشر در همه ادیان بیابد و مسیر ارتباط دینی آنها با مسیحیت را بگشاید. در این مقاله بر آنیم تا در ابتدا مواجهه­ی توماس مرتن با دین اسلام، مشخصاً تصوف و عرفان اسلامی را توضیح دهیم و سپس در بستر پروژه­ی گفتگوی بین ادیان که وی مطرح می­نماید، گفتگوی میان اسلام و مسیحیت را تحلیل نماییم. این تحلیل با رجوع به مفاهیم مهم تصوف که مورد نظر مرتن است نظیر ذکر، مراقبه، بقاء و فنای فی الله صورتبندی می‌شود و سپس می‌توانیم نتیجه بگیریم که دیدگاه مرتن مبنی بر اینکه می‌توان از مسیر عرفان، مسیحیت و اسلام را به یکدیگر نزدیک کرد، ادعایی قابل پذیرش است گرچه عاری از نقد نیست.

تصوف در دوره‌های مختلف تأثیرات متفاوتی بر افکار هندوان گذاشت، همچنانکه تأثیرات بسیاری نیز از ایشان پذیرفت. صوفیان بسته به اینکه به چه دوره‌ای در تاریخ شبه‌قاره تعلق داشتند، در کدام قسمت از این سرزمین مستقر شدند و از چه جریان‌های رایجی در تمدن اسلامی زمان خود متاثر بودند، مناسبات متفاوتی با هندوان برقرار کردند. این مناسبات به طور‌ کلی صوفیان را در شمار یکی از سه مکتب «تصوف راست‌کیش»، «فلسفی» و «عامّه» قرار می‌داد. در یک تقسیم‌بندی کلی این سه مکتب به شش گونه مختلف ظاهر شده که می‌توان برای هر یک مصادیق تاریخی روشنی ارائه کرد. این روابط شش‌گانه را می‌توان به شکل «تطبیق»، «تعامل»، «تحول»، «جذب»، «پذیرش» و نهایتا «تقابل» صورت‌بندی کرد. این پژوهش بر آن است تا به طور اجمالی این طبقه‌بندی را با تکیه بر شواهد تاریخی، انتظام بخشد. بازه این تحقیق بین قرن سوم هجری، یعنی زمانی که تصوف در هند به شکل معناداری حضور خود را آغاز کرد، تا قرن دهم هجری، اوایل سلطنت گورکانی، است.

آنچه در این پژوهش مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد امکان تأثیرگذاری گناه، به منزلة مقوله ای دینی - اخلاقی، بر تحصیل معرفت است؛ این بررسی که نگاهی عام به موضوع فوق الذکر است، بامدد گرفتن از دیدگاههای یکی از برجسته ترین متفکران و متألهان عالم مسیحیت، یعنی آگوستین قدیس، به طرح، تحلیل و تبیین مکانیسم تأثیر گناه بر معرفت می پردازد. با اینکه موضوع فوق دراصل موضوعی عمدة مورد توجه عرفا است، لکن این کندوکاو نه تحقیقی در حوزة عرفان واخلاق، بلکه جست و جویی معرفت شناختی و در حوزه فلسفه نفس است. از این حیث که تأثیرعاملی غیرمعرفتی را بر معرفت مورد تحقیق قرار می دهد، بررسی ای معرفتی و از این حیث که رابطة ساحتهای گوناگون وجود انسان را با یکدیگر مورد بررسی قرار می دهد تحقیقی در حوزةفلسفة نفس است. پژوهش در خصوص مسأله تأثیر گناه بر معرفت در ذیل بحث کلی تر امکان تأثیرگذاری عوامل غیر معرفتی بر معرفت (تأثیر ساحتهای غیر عقیدتی بر ساخت عقیدتی) قرارمیی گ رد و بنابراین این تحقیق نشان می دهد که گناه، از جمله عوامل غیر عقیدتی ای محسوب می شو که مانعی جد ی و قطعی بر سر راه نیل به معرفت است. همچنین علی رغم شدت و ضعف این تأثیر در حوزه های گوناگون معرفتی، می توان اذعان کرد که تقریبا هیچ حوزه ای از حوزه های معرفتی از اثرات آن مصون نمی ماند. طرح مسأله، نظام بخشی به سیر تحقیق در این موضوع، و تحلیل و تبیین نظام مند این مسأله کاری است که این پژوهش خود را متعهد به انجام آن دانسته است.

مسئله‌ی علم در بسیاری متون متقدم و متأخر شیعه، مسئله‌ای محوری است، تا آنجا که می‌توان گفت شیعه طرحی خاص خویش از علم دارد. منظور از «طرح علم» اینجا مجموعه مباحثی است که علم را تعریف می‌کند، علم حقیقی را از شبه‌علم متمایز می‌کند، غرض و منفعت از آن را معین می‌سازد و آن را معرف حقیقت آدمی قرار می‌دهد. پرداختن به طرح علم سنت پیوسته‌ای در تاریخ اسلام به ویژه در تصوف دارد که مشهورترین نمونه‌ی آن کتاب «احیاء علوم دین» غزالی است. چنین آثاری همواره حقیقت علم را در معرض خطر فراموشی و تحریف از سوی دانشمندان زمانه ‌دیده و کوشیده‌اند نشان دهند که علم حقیقی چیزی ورای اشتغال رسمی به علوم و الفاظ و مفاهیم آن‌ها است، نحوه‌ی وجود دانشمند است که همچون احوال و اخلاق و رفتار او جلوه‌گر می‌شود. در این مقاله نشان داده‌ایم که علماء متقدم و متأخر شیعه آثار مشابه مهم و برجسته‌ای در بحث از طرح علم دارند و به آن همچون مسئله‌ای اساسی برای شیعه می‌نگریستند، تا آنجا که می‌توان در کنار تشیع فقهی به مفهومی چون تشیع علمی قائل شد. گرچه روش این مقاله تحلیلی است نه تاریخی، عمق و گستره‌ی این مباحث در متون شیعه، احتمال گسترش مباحث مربوط به علم را در تصوف از ناحیه‌ی این متون شیعی برجسته می‌کند، به ویژه که بعضی علماء متأخر شیعه نیز بر آبشخور شیعی مباحث کتابی چون «احیاء علوم دین» تأکید کرده‌اند.

حدیث نزد عارفان و صوفیان، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چنانکه در تبیین چارچوب‌های فکری خود هم به­صورت تالی‌تلو آیات قرآن و هم به­صورت مستقل آمده‌اند. کاربست بیش‌از ده‌هزار «حدیث» و «شِبه ‌حدیث» مؤید همین کارکرد و جایگاه است. این در حالی است که در بخشی از این کاربست‌ها، گاه با یک نظام منسجم و مدوّن مواجه­می‌شویم و در بخش دیگر، که از نظر کمّی بیشتر است، هیچ و ترتیب و آداب ظاهری لحاظ­نشده­است و صرفاً کارکرد معنایی «حدیث» مدنظر قرارگرفته­است. عارفان و صوفیان، اگر آشنا به حدیث و حتی فراتر از آن، از جملۀ «محدّثان» باشند، به­دلیل جهان‌بینی و روش‌ خاصشان، «تلقّی» و «کاربستی» منحصربه­خود دارند. این «انحصار در روش» به­معنای وجود «رویکرد واحد» در مواجهه با حدیث نیست؛ چنانکه گروهی از ایشان نقل حدیث را مشروط به تحقق اموری مانند «تزکیه نفس» کرده‌اند و گروهی دیگر سختگیرانه قائل­شده‌اند هیچ­گونه نقل حدیثی ممکن نیست. در این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به بررسی کمّی و کیفی احادیث به­کاررفته در اهمّ آثار منثور عرفانی هفت قرن نخست پرداخته­شده‌است. اینکه استناد به روایات درطی هفت قرن روبه­فزونی گذاشته­است و عرفا و صوفیه، بیش از آنکه درصدد تبیین روش‌شناسی خود در تلقی و مواجهه با حدیث باشند، با نظر به کارکرد اثبات‌گرایانه «حدیث نبوی» در تثبیت تعالیم و اهدافشان از آن­ها بهره­برده‌اند از مهمترین نتایج مقاله حاضر است.

یکی از موضوعات مهمی که در مطالعه و بررسی شاخه‌های مختلف علوم اسلامی مثل فقه، کلام و فلسفه با آن مواجه ایم این است که این علوم از قواعد کلی برخوردارند و علمای این علوم با توجه به این قواعد به شرح مسائل و رفع شبهات‌ می‌پردازند. حال سؤال آن است که آیا عرفان اسلامی نیز از این موضوع مستثنی نبوده و از قواعدی بر خوردار است یا چنین نیست و ثانیاً اگر از قواعدی برخوردار است منشأ و خاستگاه قواعد عرفانی چیست؟ در این مقاله نخست به تعریف قاعده و مشخص کردن عناصر اصلی قاعده در علوم دینی پرداخته آنگاه بر اساس متون عرفانی، اعمّ از عرفان نظری و عرفان عملی، وجود یا عدم وجود قواعد بررسی شده است. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد اوّلاً عرفان اسلامی، به عنوان یک علم، نیز از قواعد کلی برخوردار است و ثانیاً این قواعد یا مستقیما مأخوذ از آیات قرآنی و روایات است یا غیر مستقیم مبتنی برمفاد آنهاست.