جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با این سوال اصلی آغاز می‌شود که جایگاه و نقش مردم در دو حکومت ، مشروطه اسلامی و جمهوری اسلامی از دیدگاه دو متفکر و عالم شیعی، محقق نائینی و امام خمینی چگونه است ؟ این تحقیق در پی مقایسه اندیشه سیاسی دو متفکر فوق در مورد میزان نقش مردم است . فرضیه ابتدایی ما این است که جایگاه و نقش مردم متاثر از تفسیر آنان پیرامون ولایت سیاسی مجتهدین و رابطه سیاست و شریعت است . محقق نائینی با طرح ولایت فقیه در "امور حسبیه"، نقش سیاسی فقها را در حد "اذن و نظارت حقوقی" کاهش می‌دهد و لذا مردم در "امور نوعیه خود" آزاد و حاکمیت سیاسی می‌یابند. اما امام خمینی با طرح ولایت سیاسی فقها، عملا درگیر تاسیس حکومت می‌شود و برای فقها نقش حاکمیت سیاسی قائل می‌گردد. اما این نکته به لحاظ اندیشه‌ای مانع از مشارکت مردم نیست . امام با طرح اصول و قواعد فقهی - سیاسی (شورا، امر به معروف و نهی از منکر و ...) و تفسیر خاصی که از سیاست و شریعت دارند برای مردم مشارکت فعالی قایل می‌شود. از آنجا که هر پژوهشی برای انسجام درونی خود نیازمند مدل و چارچوب نظری می‌باشد ما نیز در فصل اول با الهام از مدل "ارسطو" و "وینچ" و بر اساس آثار "محقق نائینی" و "امام خمینی"، مدل جدیدی را بازسازی نمودیم. در این مدل نشان دادیم که شکل حکومت اسلامی بر اساس نوع تفسیر از ولایت و رابطه سیاست و شریعت متفاوت می‌شود و به تبع آن جایگاه و میزان نقش مردم نیز متفاوت خواهد شد. در این نوشتار نشان خواهیم داد که چگونه الگوی حکومتی آنها مثلث سه‌پایه‌ای (شریعت ، ولایت و مردم) است . در این مثلت ، شریعت به عنوان عامل وحدت بخش در راس قاعده قرار می‌گیرد و نیز نشان خواهیم داد که میزان نقش مردم تنها به "رابطه ولایت سیاسی و مردم" خلاصه نمی‌شود، بلکه به "رابطه مردم و شریعت " نیز مرتبط است . بنابراین چنانچه در خصوص رابطه ولایت سیاسی و مردم، "قدرت سیاسی" بعنوان اعمال کننده حاکمیت سیاسی قابل طرح است . اگر چه هیچکدام از دو متفکر فوق به "قدرت اجتماعی" به عنوان عنصر نهادینه شده نپرداخته‌اند اما نشان خواهیم داد که دستمایه‌های نظری و مبانی آن در اندیشه آن‌ها قابل ردیابی می‌باشد. در هر صورت هر دو تفکر معتقدند که اسلام در ذات خودش دموکراسی را دارا می‌باشد. منتها مشکل ما در عدم آگاهی از مبانی و مبادی آن است . بنابراین از دیدگاه هر دو اندیشمند، استعداد دموکراتیک اسلام از یک طرف و آشنایی نخبگان فکری جامعه به اسلام اصیل و زدودن تفاسیر اقتداری و استبدادی از شریعت از طرف دیگر و نیز آگاهی سیاسی مردم از طرف دیگر، این سه، روی هم رفته سازوکاری را شکل می‌دهند که امکان مشارکت فعال مردم را در حکومت اسلامی موجب می‌شود.

اندیشه سیاسی علمای شیعه در سالهای 1357-1320 فصلی نوین و پویا را در فرآیند تاریخی خود تجربه نوده است. در این دوران بسیاری از متفکران شیعه در ایران ضرورت طرح ارا دین در امور سیاسی و اجتماعی را در اولویت نظری و عملی نهادند و در حالی که رشد اندیشه های سکولاری، روند تضعیف و نابودی دیانت را در زندگی بشر پیش بینی میکرد، به گونه ای اساسی نقش اندیشه دینی را در شکل دهی سیاسی و اجتماعی جامعه در دستور کار خود قرار دادند. تفکر سیاسی شیعه در این دوره که منتهی به یک انقلاب سیاسی و اجتماعی گسترده یعنی انقلاب اسلامی میگردد، با یک باز اندیشی و تجهیز در مقولاتی چون رابطه دین و سیاست، تقیه، شهادت، انتظار فرج و ... و بالمال ارائه طرح سیاسی شیعه در زمینه حکومت همراه بوده است. اهداف این پژوهش عبارت است از: باز شناسی و فهم تجزیه و تحلیل اندیشه سیاسی و دینی علمای شیعه ایران به همراه پیشنهاد یک الگوی نظری برای چنین فهمی. 2- بیان مولفه ها و شاخص های گفتمانی اندیشه سیاسی - دینی معاصر شیعه. 3- نشان دادن دگرگونیها و جنبه های متحول اندیشه علمای شیعه ایران که در برگیرنده بازاندیشی نقش سیاسی و اجتماعی دین در جامعه و انتظارهای جدید از روحانیت و مرجعیت شیعی و به عبارت دیگر توقع کارکردهای نوین از آن برای ایفای نقش برتر سیاسی و اجتماعی است. 4- فهم اندیشه حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه به عنوان یک نظریه ایجابی و اثباتی.

نظریه عمومی حکومتدر رهیافتدین - مردم سالاری چیست ؟ در پاسخ به این پرسشباید بگویم که رهیافتدین - مردم سالاری سه نظریه متفاوتدر بابحکومتارایه داده است : -1 نظریه دولتمشروطه دینی که با اصل حق مشارکتعمومی توجیه می‌شود. -2 نظریه دولتشایستگان که اصل توجیه‌کننده آن، اختصاصحق حکومتبرای شایستگان استو -3 نظریه دولتقانونی که ایده حکومتقانون الهی را بیان می‌کند. هر سه نظریه بالا بیشتر عناصر خود را از شیوه‌های عرفی و استدلالهای عقل فطری می‌گیرند. گرچه در اینجا سهم دو نظریه اول بیشتر از نظریه دولتقانونی است . من تاکنون به بررسی سهم هر یکاز آنها در رابطه با عناصر اصلی ده‌گانه از حکومت ، پرداختم و به این نتیجه رسیدم که رهیافتدین - مردم سالاری شیوه خاصی از حکومتکه صد در صد شرعی و دینی باشد نشان نمی‌دهد. اما برای تفسیر عناصر اصلی حکومتاز ساز و کار اصلاح یا تایید عناصر عرفی به وسیله دین بهره می‌برد. پسمی‌توان گفتکه به این ترتیبفرضیه دوم از دو فرضیه رقیبتایید می‌شود یا اینکه ابطال نمی‌گردد.

اندیشه سیاسی مفهومی است که بیانگر یک نوع تفکر و اندیشه منسجم و دارای چارچوب درباره موضوع سیاست می باشد. این چارچوب و ساختار فکری منسجم،مولفه ها، اجراء و تعاریف خاص خود را دارد که چگونگی تعریف این مولفه ها و ربط آنها به یکدیگر، یک اندیشه سیاسی را به مثابه یک بنیاد خاص از سایر اندیشه ها متمایز می سازد. در بررسی و کالبد شکافی اندیشه های سیاسی پنج مولفه عمده را می توان برشمرد هستی شناسی معرفت شناسی، فرجام شناسی ، انسان شناسی و مولفه پنج مباحث مربوط به جامعه و دولت. فرضیه اصلی پژوهش که مورد آزمون قرار گرفته این است که: اسلام به مثابه یک اندیشه سیاسی برای تمامی موافه های این اندیشه و مفاهیم آن، تعریف ها، توضیف ها و تجویزهای خود را دارد که آن را به مثابه یک بنیان از سایر اندیشه های سیاسی متمایز می سازد. تبیین اندیشه سیاسی اسلام می تواند در چگونگی عمل پیروان آن تاثیر گذار باشد. از یک سو طرح اسلام در جهان به عنوان مبنای نظام حکومتی و از سوی دیگر بروز رفتارهای سیاسی به نام اسلام در گوشه و کنار جهان موجب شده است تا تبیین اندیشه سیاسی این دین نه تنها برای پیروان و بازیگران عمل سیایس آن بلکه برای پیروان سایر ادیان و دیدگاه ها نیز که تماشاگر این نوع از عمل سیاسی هستند قابل توجه باشد. قران درباره هر یک از مولفه های اندیشه سیاسی مباحثی را مطرح می نماید که به هر یک از این اجزا و پایه ها، قوام واستحکام منطقی می بخشد و در مجموع طرح کلی بحث از همگونی، توازن، انسجام منطقی و عدم تعارض بین بخش ها برخوردار می باشد.در هستی شناسی، سخن از عالم غیب و تاثیر آن بر عالم طبیعت (شهود) می آید و باور به حقیقت غیبت از ویژگی های معتقدین به این اندیشه قرار داده می باشد. بر این مبنا نیک فرجامی را آنکه کامل می داند که تمام مراحل هستی را شامل شود و این نه تنها نفی دنیا نیست بلکه تاکید بر نیک فرجامی در آن است. چرا که نیک فرجامی را برای تمام مراحل هستی از جمله دنیاا می خواهد. در بحث انسان شناس ی، مهمترین ویژگی این اندیشه این است که در کنار جایگاهی که برای انسان در ارتباط با طبیعت و سایر انسان ها قائل است رابطه ای برای انسان با پروردگار هستی ترسیم می کند و انسان را به عنوان جانشین پروردگار در زمین معرفتی می کند و قائل شدن به ربوبیت برای مبدا هستی در کنار قرار دادن وحی به عنوان مهم ترین منبع معرفتی برای انسان نشانگر آن است که اندیشه سیاسی نمی تواند خالی از راهنمایی و هدایت پروردگار هستی باشد و وحی و هدایت الهی باید مبنای عمل سیاسی باشد. نگاهی به پایه های اندیشه سیاسی اسلام نشان می دهد محوری مشترک مباحث آن را به یکدیگر مرتبط می سازد این محور مشترک موثر دانستن مبدا ربوبی در تمام مناسبات هستی است که حاقه های وصل این پایه ها به محور مبدا ربوبی دو عنصر (ایمان و عمل صالح) می باشد و این دو عنصر نیز مبتنی بر اراده و اختیار انسان می باشد. بر این چهار پایه و محور و حلقه های وصل است که سقف اندیشه سیاسی درباره مباحث جامعه و دولت معنی پیدا می نماید و چرایی تجویز هایی که در این باره صورت می گیرد روشن می شود. دولت و جامعه دو بستر مهم برای تحقق یک اندیشه در عمل می باشند. آنچه مبنای عمل است باید معطوف به هدایت الهی باشد. براین مبنا پذیرش انسان و اداره او برای قبول حکم خدا شرط لازم برای تحقق دولت و جامعه مورد نظر اندیشه سیاسی اسلام خواهد بود. پذیرش حکم خدا صرفا به معنی پذیرش افراد به عنوان عهده دارن حکم از جانب خداوند نمی باشد بلکه همراه آن پذیرش ساری . جاری شدن حکم خدا در تمام مناسبات فردی و اجتماعی نیز می باشد و پذیرش این مبنای نظری همراه با پذیرش چارچوب رفتاری نیز می باشد . به علاوه اینکه با توجه به سنن و قوانینی که بر هستی جاری است بر رفتار و عمل آثاری مترتب بود که این آثار متناسب با آن رفتار است. بر اعمال سوء و بر ایمان و عمل صالح که حکم خدا ست حیات مترتب خواهد بود. قرآن تاکید دارد آنچه مبنای عمل از سوی خداوند تعیین شده است چون از مبدا ربوبی و آفریدگار انسان وضع شده است منطق با فطرت استعداد و ظرفیت و توانایی انسان هاست از این رو این قوانین سازگارترین قوانین با ساختار و شاکله انسانی است.

این پژوهش به بررسی تحول گفتمان سیاسی شیعه می پردازد. به لحاظ مکانی حوزه تحقیق محدود به مرزهای جغرافیایی ایران و به لحاظ زمانی محدود به دوران غیبت از سال 329 ه-.ش ˆ1399 ه-.ق) است . سازماندهی پژوهش بعد از بحثی نظری پیرامون مفهوم گفتمان و بررسی عوامل موثر و دخیل در تحول گفتمان سیاسی در فصل اول، بتدریج در فصول هفت گانه بعدی در قالب سه قسمت مجزا فرضیه های مختلف بررسی می شوند. در هر فصل پس از بیان دغدغه های و سئوالهای اصلی هر دوره، پاسخ اندیشمندان شیعی مطرح می شود، آنگاه مفاهیم غالب هر عصر شناسایی می گردد و نهایتا عوامل مؤثر و دخیل در شکل گیری گفتمان هر دوره مورد مطالعه قرار خواهد گرفت . در هر فصل توجه به مباحث تحلیل محتوایی (بررسی Text) در کنار مطالعه گفتمانی یعنی مطالعه متون در چارچوب بسترهای سیاسی اجتماعی (بررسی Context) مورد توجه واقع شده است . نهایتا در انتهای پژوهش در بخش نتیجه گیری یک جمع بندی نهایی درباره تحول گفتمان های مختلف ارایه خواهد شد. نوع و روش تحقیق روش مورد استفاده در این پژوهش روشی تلفیقی است . به عبارتی تلاش می شود به منظور احتناب از تک بعدی نگری نسبت به موضوع مورد پژوهش ضمن استفاده از تحلیل گفتمانی، از رهیافتهای مختلف بهره گرفته شود تا به غنای بحث افزوده گردد. جامعه شناسی معرفت که رابطه میان عقاید و اندیشه های مورد بررسی را با زمینه های اجتماعی و تاریخی این اندیشه ها مورد توجه قرار می دهد، روش دیرینه شناسی به منظور شناخت حوزه احکام و گزاره ها، تبارشناسی به منظور تحلیل تبار تاریخی دوره های مورد بررسی و مطالعه مقایسه ای که به بررسی مقایسه ای دوره های مورد اشاره توجه دارد، از جمله شیوه هایی است که به تناسب در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است . فن یا تکنیک پژوهش در این نوشتار بر مطالعات کتابخانه ای استوار است . اهتمام اصلی نویسنده بر این است که در این پژوهش ضمن آنکه به "توصیف " احکام و گزاره های غالب هر دوران می پردازد، به "تبیین" عوامل تاثیرگذار در شکل گیری گفتمان هر دوره نیز توجه کند. البته توجه به این نکته ضروریست که عمده مطالعاتی که در سنوات اخیر در زمینه گفتمان و تحولات گفتمانی صورت گرفته توسط ساختگرایان و پساساختگرایان بوده است ، که در طول قریب به سه دهه اخیر، سهم مهمی را در فهم کردارهای انسانی ایفا کرده اند. نحوه گردآوری داده ها و منابع در این پژوهش از کتب ، مقالات ، رسائل فارسی، عربی و انگلیسی موجود در کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ریاست جمهوری، کتابخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه دانشگاه امام صادق (ع)، کتابخانه دانشگاه مفید قم و کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی در قم، کتابخانه و آرشیو روزنامه اطلاعات ، اسناد موجود در مرکز اسناد و سازمان مداراک انقلاب اسلامی استفاده شده است . تلاش نگارنده بر آن بوده تا با بهره گیری از کلیه منابع دست اول فقهی، کلامی، تاریخی، سیاسی و همچنین منابع دست دوم که پدیدآورندگان آنها از جمله نویسندگان معاصر و یا شرق شناسان اند، تبیینی از تحولات گفتمان سیاسی شیعه ارائه دهد. بررسی آثار در انجام این پژوهش سعی شده از کلیه منابع و اسناد دست اول و اصلی در دوره های مورد بحث بهره برده شود. علاوه بر منابع دست اول، از منابع دست دوم نیز به منظور روشن شدن مباحث استفاده شده است . منابعی که در ذیل معرفی و بررسی می شود، الزاما در برگیرنده تمامی منابع موجود مرتبط با این پژوهش و منابعی که مورد استفاده قرار می گیرد، نیست ، بلکه گزیده ای است از منابع دست اول و دست دوم. سعی شده با توجه به تقسیم بندی پژوهش به گفتمانهای مختلف ، از هر دوران نمونه های شاخصی بررسی شود. در این نوشتار منظور از منابع دست اول، منابع اصلی و به عبارت دیگر منابع کلاسیک فقهی، کلامی، قرآنی و تاریخی هر دوره است . منابع دست دوم نوشته های تحلیلی نویسندگان، شارحان و نقادان معاصر اعم از ایرانی، مستشرق و ... پیرامون نظرات مورد بحث یا تحولات دوره های مورد اشاره است .