جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مجلد از موسوعه درباره تعریف و تعرف درباره صفات ثبوتیه خداوند می باشد. صفات ثبوتیه الهی در این جلد به تفکیک آورده شده و توضحیات مناسبی درباره هر کدام داده شده است : مثل باری ، علیم، حکیم ، حی و...

این جلد درباره عقیده و مطالب پیرامون آن مثل دور در عقیده، تحقیق در عقیده، تقلید در آن و... و دو بخش درباره عقل و جهل که مطالب بسیار مهمی در آن بیان شده است و یک بخشی هم اختصاص به معرفت دارد.

یکی از مباحث مهم در تاریخ کلام امامیه موضع ائمه اطهار نسبت به علم کلام و نقش ایشان در شکل‌گیری و گسترش این علم است. در این مقاله ابتدا به موضع آنان نسبت به جریان متکلمان پرداخته و نشان داده می‌شود که هرچند پاره‌ای مخالفت‌ها از سوی ائمه اطهار با متکلمان به دلایلی خاص- مانند بی‌توجهی برخی به منابع وحیانی، استفاده از روش‌های نادرست در علم کلام و احیاناً آسیب‌های اخلاقی در بین متکلمان- گزارش شده است، اما ائمه اطهار خودشان به تربیت متکلمان پرداخته و راه‌های درست فهم، نظریه پردازی و مناظره کلامی را به ایشان آموزش داده‌‌اند. در ادامه به نقش ائمه اطهار در ارائه‌ آموزه‌های کلامی پرداخته و نشان داده شده است که ایشان خود به ارائه آموزه‌های کلامی نیز پرداخته و در بسیاری از موارد مانند مباحث اصلی توحید و عدل، متکلمانِ دیگر مذاهب تحت تأثیر تعالیم ایشان بوده‌اند. در پایان به برخی از تمایزات دیدگاه ائمه اطهار با جریان‌های کلامی دیگر مانند معتزله و اهل حدیث نیز اشاره شده است.

آنچه که به عنوان اندیشه ­های کلامی شیعه شناخته می‌شود، پیشینه و تطوراتی دارد که بدون شناخت آن، تصویر جامعی از فکر امامیه و کلام شیعه ترسیم نمی‌شود. مفهوم اختیار نیز در طول تاریخ کلام امامیه، دستخوش تطوراتی گشته و متکلمان امامی قرائت­های متفاوتی از آن به دست داده‌اند. این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه علامه مجلسی و فیض کاشانی در مدرسه اصفهان در این­باره پرداخته است. در مدرسه کلامی اصفهان فیض کاشانی مفهوم اختیار را بر طبق مبانی فلاسفه و عرفا تفسیر کرد و در مقابل علامه مجلسی آن را به مدخلیت توفیقات و خذلان های الهی در افعال انسان تعریف نمود.

فیض کاشانی در آثار متعددی به بحث بدا پرداخته و بر اساس آموزه‌های مختلفی همچون جریان دائمی خلقت، آموزه قضاء و قدر، امّ الکتاب و لوح محفوظ، و لوح و قلم معنای بدا را تبیین کرده است. از نظر وی بدا با قلم نویسنده در لوح قدر و در عالم نفوس فلکی (لوح محو و اثبات) صورت می­گیرد؛ در حالی که در امّ ­الکتاب (لوح محفوظ) و عالم عقول، و به طریق اولی در علم پروردگار، هیچ تغییری رخ نمی‌دهد. بر این اساس نتیجه می­گیرد که بدا هرگز مستلزم جهل خداوند یا تغییر در علم او نیست، و اعتقاد به آن سبب ترغیب بندگان به دعا و عبادت می­شود.

چکیده: 1 - به پیروان علی (علیه السلام) که معتقد به امامت بلافصل او از طریق نصب و نصب پیامبر (صلی الله علیه و آله) هستند شیعه گفته می شود. این اصطلاح در زمان پیامبر هم مطرح بوده و تعبیر شیعة علی به کار رفته است. 2 - نخستین دوره حیات شیعه، زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. روایات متعددی در نزد شیعه و سنی هست مبنی بر اینکه عبارت شیعة علی توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) رواج یافته است. کما اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در طول عمر خویش بارها علی (علیه السلام) را به عنوان جانشین خویش معرفی فرمودند که اولین دفعه پس از نزول آیه و انذر عشیرتک الاقرین بود. در پایان عمر ایشان هم که واقعه غدیر خم اتفاق افتاد این معرفی تکرار شد. 3 - مرحله دوم حیات شیعه مربوط به پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) است. در حالی که عده ای در سقیفه مشغول تعیین خلیفه بودند شیعیان علی (علیه السلام) با اعتقاد به جانشینی او گرد او جمع آمدند که در رأس آنها مقداد، سلمان، ابوذر و عمار قرار داشتند لکن به جهت حفظ اسلام سکوت اختیار نمودند و با حاکمان وقت همراهی کردند. 4 - دوره سوم پس از قتل عثمان و به خلاف رسیدن علی (علیه السلام) شروع می شود. در این دوره امامت علی (علیه السلام) فعلیت بیشتری یافت و شیعه در حاکمیت سیاسی هم نقش پیدا کرد. پس از شهادت علی (علیه السلام) و صلح امام حسن (علیه السلام) دوره حیات شیعه در عصر اموی آغاز می شود که سخت ترین دوره حیات شیعه است. شیعیان در این دوره متحمل آزار و شکنجه و قتل و غارت می شوند و در همین زمان است که قیام کربلا اتفاق می افتد. 5. اولین اختلاف در شیعه زمانی اتفاق افتاد که مختار که به خونخواهی امام حسین (علیه السلام) قیام کرده بود محمد حنفیه را به عنوان امام مهدی (عج) معرفی کرد و در اینجا اولین انشعاب در شیعه پیدا شد. به پیروان مختار و این اعتقاد کیسانیه می گویند. 6 - جریان دیگری که به پیدایش فرقه ای دیگر انجامید قیام زید فرزند امام سجاد (علیه السلام) بر ضد بنی امیه بود. پس از آنکه او به شهادت رسید پیروان او که امامت او را قبول داشتند به زیدیهمعروف شدند. 7 - سومین انشعاب در زمان امام صادق (علیه السلام) رخ داد، زیرا عده ای اسماعیل فرزند ارشد او را به عنوان امام هفتم پذیرفتند و اسماعیلیه نامیده شدند. 8 - از اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم که خاندان بویه شیعی مذهب در دستگاه حکومت عباسی نفوذ کرد شیعه آزادی عمل بیشتری در بیان عقاید خود پیدا کرد و بسیاری از متکلمان و فقهای شیعه مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی در این زمان پدید آمدند. گسترش شیعه با حکومت حمدانیان و فاطمیین ادامه یافت ولی در دوره ایوبیان مجدداً سخت گیری بر شیعیان آغاز شد. 9 - در حکومت مغول در قرن هفتم در برخی نقاط مذهب شیعه رواج یافت. بزرگانی چون محقق حلی، علامه حلی و خواجه نصیرالدین طوسی در همین زمان می زیسته اند. با حاکمیت شاه اسماعیل صفوی بر ایران مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی اعلام شد و تلاشهای زیادی در ترویج آن صورت گرفت. علمایی چون شیخ بهایی، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه مجلسی در همین زمان می زیسته اند. اما در همین وقت با حاکمیت دولت عثمانی در برخی مناطق دیگر، شیعیان مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و مذهب شیعه که زمانی در سوریه و مصر و ترکیه رواج داشت از آن مناطق رخت بربست. 10 - در کتب فرق و مذاهب، فرقه های متعددی برای شیعه ذکر شده که اکثراً جعلی است، و تنها فرقه های مهم موجود شیعه سه فرق امامیه، زیدیه و اسماعیلیه هستند که از این میان اکثریت شیعه را امامیه یا شیعیان اثنی عشری که قائل به امامت علی (علیه السلام) امام حسن (علیه السلام) امام حسین (علیه السلام) و نه فرزند معصوم آن حضرت هستند، تشکیل می دهند.

چکیده: 1 - جبریه به دو دسته خالصه و متوسطه تقسیم می شوند. گروه نخست برای انسان هیچ قدرتی قائل نیست و همه را به خدا نسبت می دهد و گروه دوم برای آدمی قدرت را اثبات می کند ولی آن را در فعل موثر نمی داند. 2 - اینکه عقیده به جبر در چه زمانی در میان مسلمانان مطرح شده روشن نیست ولی در قرن اول هجری گروههایی با عقیده به جبر یافت شده اند. در کتب فرق و مذاهب اولین فرقه ای که به نام جبریه نامیده شده مرجئه جبریه هستند. و تنها فرد معتقد به ارجاء و جبر که آرای او در دست است جهم بن صفوان است و جهمیه همان گروهی اند که جبریه خالص و محض اند. 3 - عقاید مهم جهمیه از این قرار است: الف) شناخت خدا برای ایمان کافی است و اقرار و عمل خارج از ایمان است. ب) انسان مجبور است و اراده و اختیاری از خود ندارد. ج) خداوند را نمی توان به صفتی از صفاتی که مخلوقات را به آن توصیف می کنیم توصیف کرد. د) کلام خدا حادث است و مخلوق. ه) علم خدا به امور حادث، حادث است. و) خداوند را حتی در قیامت هم نمی توان دید. ز) بهشت و جهنم ابدی نیستند.

چکیده: 1 - در آغاز نام قدریه بر طرفداران قضا و قدر الهی اطلاق می شد ولی به تدریج درباره منکران قضا و قدر به کار رفت که امروزه هم همین معنا از آن متبادر می شود. به این افراد مفوضه هم گفته می شود و تفویض به معنای واگذاری انجام کارها به خود انسان است.(57) 2 - قدریه نخستین همان مرجئه قدریه هستند که دو اعتقاد مهم داشته اند: اعتقاد به ارجاء و اعتقاد به تفویض و نفی تقدیر الهی. مهمترین افراد این گروه معبد جهنی و غیلان دمشقی است. 3 - در فرهنگ سیاسی و دینی مسلمین انگیزه های کافی برای طرح مسأله جبر و اختیار بوده و لذا نمی توان منشأ پیدایش قدریه را متکلمان نصرانی یا فلاسفه یونانی دانست. 4 - در باب قدریه نخستین سه احتمال وجود دارد: الف) آنها تنها آن قضا و قدر الهی را انکار می کردند که به نفی آزادی و اثبات جبر بینجامد. ب) هدف اصلی آنها مبارزه با بنی امیه و عقیده جبر بود ولی چون نمی توانستند میان آزادی انسان و تقدیر الهی جمع کنند، منکر تقدیر الهی شدند. ج) اساساً در پی نفی قضا و قدر الهی بودند.

چکیده: 1 - کلمه ارجاء دو معنی دارد: تأخیر انداختن و امید دادن. اطلاق این نام به معنای نخست بر گروهی خاص به دلیل آن است که آنها رتبه عمل رامؤخر از رتبه ایمان و خارج از آن دانستند، و اطلاق آن به معنای دوم به این دلیل بود که آنها به گناهکاران امید بخشیده شدن می دادند، چون معصیت را برای ایمان مضر نمی دانستند. 2 - مرجئه به چندین فرقه و مذهب مختلف اطلاق شده که برخی جنبه سیاسی و برخی جنبه کلامی دارند. 3 - اولین گروه از مرجئه در قرن اول هجری در جریان شورش بر علیه عثمان پیدا شدند که می گفتند قضاوت درباره حق و باطل بودن عثمان و علی علیه السلام را باید تا روز قیامت به تأخیر انداخت. این اعتقاد آنها در مقابل این اعتقاد خوارج نخستین است که علی علیه السلام و عثمان را کافر می دانستند. 4 - گروه دیگری از مرجئه که در اصل گروهی سیاسی بودند قائل به تبعیت از حاکم وقت ولو معاویه و یزید بودند و همه اهل قبله را مؤمن و مسلمان می دانستند و خواهان قطع جنگ و خونریزی بودند. 5 - به دنبال این عقاید سیاسی، برخی برای توجیه دینی ارجاء سیاسی به فکر یافتن مبانی کلامی آن بر آمدند و به این ترتیب ارجاء کلامی پیدا شد. آنها رتبه عمل را متأخر از ایمان می دانستند. 6 - همانند مقابله مرجئه با خوارج در آرای سیاسی، در آرای کلامی هم مرجئه در نقطه مقابل خوارج قرار دارند. عقاید کلامی این دو گروه، بیان دو نقطه افراط و تفریط در باب ایمان و کفر است. یکی فاسق را کافر و مستحق قتل می داند و دیگری ایمان او را مساوی ایمان انبیا و اولیا و صالحین می داند.

چکیده : موضوع علم کلام اعتقادات دینى است و متکلّم در شش بخش به فعالیت مى پردازد: استنباط آموزه هاى اعتقادى، تبیین، تنظیم، اثبات آنها، پاسخ به شبهات و نقد و بررسى مکاتب معارض. این مقاله به بررسى روشهاى تبیین در علم کلام اختصاص دارد. تبیینْ بیان گزاره هاى استنباط شده به زبان مخاطب است، به گونه اى که براى وى قابل فهم باشد. هر تبیینى نیازمند رعایت شروطى چون: رعایت سطح فهم و پیش فرضهاى مخاطب، لحاظ موضوع و محتواى مورد تبیین، لحاظ شرایط زمان و مکان و در نهایت لحاظ شروطى نسبت به تبیین گر است. در تبیین مى توان از روشهاى مختلف بهره گرفت که اهم آن عبارت اند از: تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، ذکر مبانى، بیان لوازم، مطرح کردن احتمالات مختلف و برگزیدن احتمال درست، طرح سؤال و بیان مثال و تشبیه.