جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله علیت یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی است که بدون فهم آن درک جهان هستی ممکن نیست. اساساً هر نوع بحث، سخن و تجربه‌ای مبتنی بر فهم علیت و پذیرش آن است. مسئله علیت از جهات مختلف موردتوجه قرارگرفته است. فیلسوفان جدید غرب مانند هیوم و کانت این موضوع را از نظرگاه معرفت‌شناسی و فیلسوفان مسلمان از حیث وجود شناسی موردبررسی قرار داده‌اند. این مقاله سعی بر آن دارد که، با نظر به علیّت تحلیلی، چیستی و کاربردهای آن را در فلسفۀ اسلامی و خصوصاً از دیدگاهابن سینا و ملاصدرا مورد توجه قرار دهد. در فرجام به این نتیجه رسیده است که سنخیت علت و معلول دو معنی حداقلی و حداکثری دارد. معنای حداقلی بر مبنای نظام‌های فلسفی قبل از حکمت متعالیه تبیین می‌شود اما معنای حداکثری با توجه به مبانی خاص حکمت متعالیه چون اصالت وجود و تشکیک وجود تبیین می‌گردد. با این تفکیک آشکار می‌شود بسیاری از مخالفت‌ها با قاعده سنخیت علت و معلول در حقیقت متوجه معنای حداکثری سنخیت است و معنای حداقلی پذیرفته بیشتر فیلسوفان است.

یکی از چالش‌های مهمّ فراروی گفتمان مهدویت، مسئله «یاس و ناامیدی» از ظهور و قیام منجی موعود، به جهت طولانی شدن غیبت است. این چالش زمانی جدّی‌تر می‌شود که در برخی روایات، فرا رسیدن زمان ظهور منجی موعود با تحقق یاس و ناامیدی مردم پیوند خورده است. این روایات در ظاهر با روایت علوی «انتظروا الفرج و لا تیاسوا من روح الله فانّ احبّ الاعمال الی الله انتظار الفرج» که مبیّن پیوند مبنایی آموزه انتظار فرج با اصل قرآنی «حرمت یاس از روح الله» است، منافات دارد. پرسش اصلی این است که این روایات را چگونه باید تبیین نمود که با اصل مذکور منافات نداشته باشند؟ پاسخ این پرسش در گرو تبیین ارتباط مبنایی و معنایی انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یاس از روح الله است. توجه به تاکید تعالیم دینی بر مطلوبیت امید به رحمت الهی که موجب حرکت، پویایی و مجاهده در راه حق است و نیز، نهی از یاس و ناامیدی که سکون، رخوت و مسئولیت‌گریزی را به دنبال دارد، در کنار روایات پرشماری که به ترسیم سیمای حقیقی منتظران ظهور منجی موعود پرداخته و انتظار فرج را ملازم با حرکت، تلاش و مجاهده در راه حاکمیت حق و عدالت می‌داند، ارتباط مذکور را مبیّن می‌سازد. بر این اساس، روایاتی که ظهور منجی موعود را مقارن با تحقق یاس و ناامیدی می‌دانند هرگز به معنای جواز یاس و ناامیدی نبوده بلکه می‌توان این روایات را بدین معنا دانست که ظهور منجی موعود زمانی خواهد بود که مردم از همه حکومت‌ها و سیاست‌ها برای اجرای کامل عدالت در جهان، ناامید شوند و به اندازه‌ای از رشد معرفتی و فکری برسند که درک کنند تنها حکومت منجی موعود است که می‌تواند تامین‌کننده عدالت حقیقی باشد.

از موضوعات مهم در همة اديان و مکاتب، کمال و سعادت نهايي انسان و رهاورد آن است. در مسيحيت نيز ـ که يکي از اديان آسماني است ـ موضوع کمال نهايي انسان مطرح است. در اديان الهي، کمال انسان نزديک شدن به خداوند و اتحاد با اوست. اين نوشتار به کمال نهايي يک مؤمن مسيحي و رهاوردهاي اين کمال، از منظر کتاب مقدس و مفسران آن، به‌ويژه الهيات رسمي کليسا، پرداخته است. در مسيحيت، کمال و سعادت انسان ـ که «اتحاد با خدا و مسيح» است ـ بيشتر اعطايي و به‌واسطة فيض خدا و فدية مسيح است تا توسط خود شخص و اعمال او. برخي از رهاوردهاي دنيوي و اخروي کمال نهايي مسيحي، امور ذيل هستند: نورانيت؛ جانشيني مسيح و ولايت بر امور؛ دريافت روح‌القدس؛ و رؤيت سعيده. آگاهي از دستاوردهاي سالکان طريق الي الله در مسيحيت، و بدين‌ترتيب آشنايي با ديگر اديان الهي، ورود به گفت‌وگوي اديان، و نزديک ساختن اديان الهي در برابر جبهة الحاد، مدّ نظر اين نوشتار بوده است. اين پژوهش با رويکرد بيشتر الهياتي، نه عرفاني، به بررسي کمال نهايي در مسيحيت و رهاوردهاي آن پرداخته است.

این نوشتار به الاهیات اجتماعی، یعنی کاربست‌های عملی ایمان مسیحی،‌ به منظور ترویج و تثبیت حضور اجتماعی دین می‌پردازد. الاهیات اجتماعی مسیحی در اثر مشکلات ناشی از مدرنیته و صنعتی شدن جوامع مسیحی، نظیر فقر گسترده، بیکاری، بی‌عدالتی، اعتیاد، تبعیض نژادی، استثمار و... و هم‌زمان با گسترش علوم اجتماعی و جامعه‌گرایی در قرن نوزدهم، به وجود آمد. الاهیات اجتماعی صریح کلیسای کاتولیک از 1891م توسط بیانیه پاپی امور جدیدِ لئوی سیزدهم، شکل و اقتدار یافت و تا امروز در تعداد قابل توجهی از بیانیه‌های پاپی، سندهای شورایی و بیانات کلیسایی و نامه‌های رسولی برای کنفراس‌های اسقفی دنبال شده است. عمده‌ترین مسائل مطرح در این بیانیه‌ها و سندها، عدالت اجتماعی، منزلت کار و کارگر، مالکیت خصوصی، جهانی‌سازی و توسعه، جنگ و صلح و محیط زیست است. تلاش‌هایی، هرچند ناموفق، نیز در قالب جنبش‌های دموکراتیک، نهضت‌های کارگری ـ کشیشی، شوراهای اسقفی و نهضت‌های تبشیری در جهت تحقق عملی این بیانیه‌ها صورت گرفته است.

در باب امکان سخن گفتن از امر متعال یا خداوند به زبان عادی بشری، با دو گونه الهیات مواجهیم: الهیات ایجابی و الهیات سلبی. پیروان الهیات ایجابی بر این باورند که دربارة اوصاف و افعال خداوند، با همین زبان بشری سخن می گوییم. طرف داران الهیات سلبی معتقدند که تنها به شیوة سلبی می توان دربارة افعال و صفات خداوند سخن گفت؛ اینکه خداوند چه چیزی نیست؛ نه اینکه چه چیزی است. الهیات سلبی، در طول تاریخ اندیشه، از پیروان بسیاری برخوردار بوده و از یونان باستان تا امروز تداوم داشته است.این نوشتار به سیر تاریخی الهیات سلبی پرداخته و در ادامه به نقد و بررسی دیدگاه ها در این زمینه خواهد پرداخت. هدف این نوشتار، ارائة راه اعتدال میان ایجاب محض و غلتیدن در ورطة شرک و تشبیه، سلب محض، تعطیل عقل از شناخت خداوند، و لاادری گری است.

از مهم‌ترین موضوعات در ادیان و جوامع دینی، مناسبات دین و دولت و نحوۀ مواجهه و تعامل این دو با یکدیگر است. این مناسبات در طول تاریخ مسیحیت دارای فراز و فرود است. بر اساس مبانی نظری و عملی مسیحیت، که برگرفته از کتاب مقدس و نظر و عمل شخص عیسی (ع) و رسولان است، مسیحیت برنامۀ کلان اجتماعی و سیاسی ندارد، دین از سیاست جداست، مسیحیان ملزم به اطاعت از حکومت‌ها هستند و مسیحیت اولیه دارای سکوت‏ گرایی سیاسی و انزواگزینی اجتماعی است؛ اما پس از رسمی شدن مسیحیت در قرن چهارم، این قاعده به‌هم ریخت و مسیحیان، به‌رغم مبانی خود، به‌صورت جدی وارد اجتماع و سیاست شدند و تا آنجا پیش رفتند که بر سر حق حاکمیت‌ با پادشاهان به نزاع و جنگ پرداختند و آیین «دو شمشیر» را به وجود آوردند. این نوشتار به‌ شیوۀ مطالعۀ منابع و تاریخ مسیحیت و با هدف آگاهی‌بخشی دربارۀ مناسبات میان مسیحیت و سیاست، از آغاز تا پایان قرون میانه، مناسبات دین و دولت در این آیین را به تصویر کشیده است.

سعادت و کمال انسان در ادیان ابراهیمی تقرب به خدای متعال است. از موضوعات مهم در این مقوله، مبانی تقرب به خداوند است. پرسش مهم در اینجا این است: «در اسلام و مسیحیت، قرب به خدا مبتنی بر چه مبانی الهیاتی و انسان‌شناختی است؟» آنچه می‌توان تحت عنوان مبانی الهیاتی قرب به خدا در این دو آیین مطرح کرد به دو گروه از مبانی خاصّ و مبانی عام تقسیم می‌‌شوند. مبانی عام الهیاتی قرب به خدا در این دو دین عبارت‌اند از: خدای شخصی، خدای متعال و خدای در دسترس و خدای پیش‌قدم در ایجاد رابطه با انسان. مبانی الهیاتی خاصّ مسیحیت در تقرب به خداوند ـ که ناشی از خداشناسی مسیحی مبتنی بر نوشته‌های پولس و یوحنا در عهد جدید است ـ عبارت‌اند از: مکاشفه، فیض، کلمه یا مسیح. ما این بحث را به‌منظور تبیین جایگاه ویژه و مهم مبانی قرب به خدا با رویکرد کتاب ‌مقدسی و با روش کلامی ـ تفسیری مورد بررسی قرار داده‌ایم.