جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریانهای فکری فعال و پر نفوذ در قرنهای دوم و سوم هجری که تأثیرات ماندگار و ژرفی را در اندیشه های فقهی، کلامی، تفسیری مسلمانان بر جای نهاد جریان ظاهر گرایی ص اهل حدیث است. جریانی که از سویی شالودة تفکرات دینی بخش عظیمی از اهل سنت را پی ریزی کرد و به صورت خاص در شکل گیری حرکتهای سلفی گرای قرنهای بعد ایفای نقش نمود و از سوی دیگر مخالفت جریانهای عقل گرای شیعی و معتزلی را برانگیخت. بارزترین نمودهای تفکر اصحاب حدیث را می توان در تفسیر ایشان از قرآن کریم به ویژه آیات اعتقادی شاهد بود. معاصر بودن این جریان با دوران حضور امامان شیعه موجب شد که اهل بیت علیهم السلام در تفسیر آیات با توجه به دیدگاههای اهل حدیث ضمن بیان تفسیر صحیح آیات مستقیم یا غیر مستقیم با انحرافات تفسیری آنان مقابله نمایند. در این نوشتار با عنوان ص مواجهة اهل بیت علیهم السلام با اهل حدیث در برداشت از قرآن پس از بیان کلیات، در بخش دوم کاربرد اصطلاح اهل حدیث را در حوزه های فقهی و کلامی شیعه و اهل سنت بررسی کرده و معنای مورد نظر خود در این تحقیق را مشخص کرده ایم. سپس در بخش سوم ضمن نگاهی به فعالیتهای تفسیری اصحاب حدیث اهل سنت به بررسی مهمترین نمودهای شیوة تفسیری ایشان، همچون مخالفت شدید با تأویل آیات، حدیث زدگی و کمرنگ ساختن نقش عقل در تفسیر پرداخته ایم. همچنین با تقسیم اهل حدیث به دو گروه مشبه و مفوضه دیدگاه هر یک را در باب تفسیر آیات به ویژه آیات صفات خبری بررسی گردیده است؛ نیز بیان شده است که تأویل ظواهر بدون (تصوری) آیاتی که در آنها صوری همچون وجه، ساق، ید، نسیان، اتیان، نزول و ... به خداوند نسبت داده شده است نه تنها جایز که امری ضروری و مطابق با لغت عرب و حکم عقل است تا آنجا که برخی از بزرگان اصحاب حدیث که خود به شدت تأویل را انکار کرده اند در مواردی ناگزیر به تأویل آیات دست زده اند. در بخش چهارم که به بررسی موضع اهل بیت علیهم السلام در مقابل اصحاب حدیث و تفاوتهای تفسیری این دو اختصاص یافته است پس از معرفی بزرگان اصحاب حدیث معاصر هر یک از امام شیعه علیهم السلام تفاوتهای موجود در منابع و روشهای تفسیری این دو جریان بررسی و مباحث اعتقادی محورهای اصلی اختلافات تفسیری معرفی شده است. در این مواجهه امام شیعه علیهم السلام با محور قرار دادن قرآن کریم در مباحث اعتقادی خود بسیاری از ظواهر بدوی آیات را با توجه به علم گستردة خویش با استناد به دیگر آیات، سنت نبوی، لغت عرب و ادلة عقلی و با ملاحظة قراین متصل و منفصل تأویل برده و از پذیرش معانی ای که به نحوی به تجسیم، تشبیه، جبر، عدم عصمت انبیا و ... منجر شود اجتناب کرده اند. نمونه های متعددی از مواجهة مستقیم یا غیر مستقیم اهل بیت علیهم السلام با اهل حدیث در حوزة تفسیر آیات در این بخش گرد آوری شده است. از آنجا که احادیث و آثار از مهمترین منابع اهل حدیث در تفسیر آیات به شمار می رود اهل بیت علیهم السلام در این زمینه نیز به دو اقدام اصلی دست زدند: یکی انکار اسرائیلیات و روایات مجعولی که مستند برداشتهای نادرست اصحاب حدیث از آیات معارف دینی بود؛ دوم تصحیح روایات نبوی که در بین اصحاب حدیث به تحریفات لفظی و معنوی دچار گردیده بود.

مهمترین مباحث مطرح شده در رساله حاضر به قرار ذیل می باشد: 1- در بررسی تفاسیر مأثور در می یابیم که بین مفسران خواه صحابه یا تابعین و یا مفسرانی که پس از ایشان آمده اند اختلافات زیاد وجود دارد که از جمله عوامل آن می توان از دلایل شخصی نام برد که به حوزة فهم و نقل مفسر باز می گردد. و دیگر عامل اختلاف، در قرائت نص قرآنی و دلالت آن است. 2- از دیگر مواردی که بر لزوم نقد تفسیر می افزاید، نفوذ اسرائیلیات در حوزة حدیث و روایات است که مشهورترین تفاسیر، مانند تفسیر طبری و امثال آن نیز از آن مبرّا نیستند. 3- نقد از ابتدای به وجود آمدن تفسیر همراه آن بوده، چرا که رسول خدا(ص) در مواردی که اصحابشان در فهم و درک آیات قرآنی دچار اشتباه می شدند، تصحیح می نمودند و اشتباهات و قصور درک مسلمانان صدر اسلام را بر طرف می ساختند. 4- برای اینکه نقد منطقی باشد باید بر پایة ارکان علمی و قواعدی استوار باشد که دلیل و برهان آن را یاری نماید. از این رو بایستی این قواعد و ارکان از میان علوم مرتبط و دخیل در حوزة تفسیر استخراج گردد، که مهمترین آنها علم ادبیات عرب و نیز قوانین و قواعد حاکم بر نص قرآن و سنت است. ما در این تحقیق در حد توان کوشیده ایم با جستجو، این قواعد را از نص قرآن کریم و اصول لغوی و عقلی که نص قرآنی اقتضا می نمود و یا از بیانات رسول اکرم(ص)، و نیز از اقوال پراکنده علما و مفسرین که در زوایای آثار و تفاسیرشان نهفته بود، استخراج نماییم. 5- قرآن کریم با زبان عرب و به اسلوب کلام ایشان نازل شده است، و روشن است که این زبان قواعد و ضوابطی در نحو و صرف و معانی و بیان داراست که در آیات قرآن جاری است و بایستی در تفسیر آن مطمح نظر بوده و اعمال گردد و به گونه ای مدوّن در اختیار باشد، علیرغم اینها مفسرین در برخی مواضع در فهم لغوی آیات اختلاف دارند و در آن موارد نظریات شخصی با روایات درآمیخته که گاه قواعد لغوی حکمفرماست و زمانی آراء کلامی و نظریات فقهی و هر کدام در این اختلاف نظرها از دیدگاه خویش صاحب حجت و دلیلی محکم است که در اینجا مراجعه به قواعد اساسی و التزام به ضوابط آن و اطمینان از منطبق بودن با آن قواعد در همة مراحل تفسیر ضروری است، به همین منظور در این رساله مبانی تفسیر لغوی و منابع لغت در تفسیر به تفصیل مورد ترجمه و بررسی قرار گرفت. 6- قرائتهای مشهور در میان قرّاء در حوزة تفسیر و به تبع آن احکام، تأثیر ویژه ای داشته چرا که معنا تابع لفظ است و بررسی تاریخ و علل ظهور قرائتها، در زمینه قبول یا رد و ترجیح قرائتهای مختلف در این خصوص، نقش اساسی دارد. 7- بهترین شیوة تفسیر، تفسیر قرآن به قرآن و استعانت از بیان آن برای رفع اشکال و ابهام و یا تفصیل اجمال در برخی آیات است و قرآن اولین معیار و ملاک در نقد و ترجیح آراء و آثار رسیده به ما در حوزة تفسیر می باشد و هر آن چه که در تفسیر آمده باید به قرآن عرضه گردد. 8- سنت شریف نبوی جایگاه شایسته ای در تبیین و تشریح کلام الهی و تفسیر آیات قرآن مجید دارد و آنچه از ایشان روایت شده به شرطی که بر صدور آن از پیامبر اکرم(ص) وثوق و اطمینان باشد بر دیگر گفته ها و روایات مقدم است. اما در عین حال بیان تابع مبیّن بوده و نباید با قرآن در تعارض باشد، بلکه سنت و قرآن با هم هماهنگ و موافقند و هر روایتی که با ظاهر آیات قرآن تعارض آشکار داشته باشد، متروک و مُهمَل است. از آنجا که قسمت نه چندان اندکی از روایات تفسیری از صحابه نقل و روایت شده است، در این تحقیق ضرورت تمییز و تشخیص درست و نادرست روایات منقول از ایشان آشکار می شود، به ویژه که با اسرائیلیات هم، آمیخته و در هم است و روایات جعلی بسیاری نیز در میان آنها وجود دارد، همچنانکه این امر را علما و پژوهشگران مورد بررسی و تدقیق قرار داده اند. از آنجا که بیشتر روایات صحابه از پیامبر(ص) نقل نشده اند، بلکه تفسیر به رأی و اجتهاد شخصی می باشند، و گاهی در مورد آنها اختلافات زیادی وجود دارد که نمی توان میانشان جمع نمود و برخی صحابه بعضی دیگر را نقد کرده کما اینکه خود صحابه نیز ادعای حجیت قطعی در تفاسیر خویش را نداشته اند، به همین جهت تفسیر صحابه حجیت ندارد، هرچند به خاطر معاصر بودن صحابه با نزول قرآن و آگاهی شان نسبت به زبان وحی و مصاحبت با پیامبر گرامی، تفسیرشان از اولویت و اهمیت ویژه ای برخوردار است. 9- هر دینی را مبادی و اصول و معتقداتی است که در مجالات گوناگون بدان پایبند است و در مقام تقنین و تشریع هیچگاه از آن عدول نکرده و در سایة آن سایر امور از جمله افکار و مفاهیم و احکام آن درک می گردد، چرا که ممکن نیست هیچ دینی اصول ثابت خود را نقض نماید. بنابراین طبیعی است که به متون دینی اسلام اعم از آیات و روایات در سایة ارکان اعتقادی و مبادی تشریعی آن پرداخته و به دلالتهای آن در دین گردن نهیم چرا که این ارکان و قواعد از سنخ همین نصوص و همة آنها موافق و مطابق با کتاب خدا و سنت نبوی است. نقد کلامی در تفسیر بر همین اساس بنا می شود تا با هر آنچه که با عقاید و اصول اساسی اسلام تعارض دارد، به مخالفت برخیزد. و از این رو علمای تفسیر تعارض داشتن کلام با اصول و ارکان اسلام را یکی از علامتهای جعل در روایات دانسته اند که خود یکی از مستندات رد نظریات و آراء است و مباحث کلامی قسمت عمده ای از تفاسیر را چه از جهت مبحث و چه از جهت نقد، تشکیل داده است.

این رساله به «مفهوم شناسی بطن قرآن از منظر فریقین» اختصاص دارد و برای اولین بار به جمع آوری و بررسی تطبیقی گفتار تمام دانشمندان مفسر و محدث (شیعه و سنی) اقدام کرده است. در این جا به همراه اثبات بطن قرآن، به اثبات صحت وجود بُعد ماورای ظواهر آیات قرآن و ردّ شبهه عدم صحت پرداختن به بطن قرآن نیز به دلیل اشتراک آن با باطنیه، پرداخته شده است. در بخش دیگری از این رساله به بیان دیدگاه های دانشمندان صاحب نظر فریقین (موافقان و مخالفان) با نگرش هایی متفاوت، به امور متفرع بر اثبات اصل بطن قرآن، همچون امکان فهم آن برای غیر پیامبر| و اهل بیت(علیه السلام)، چند راه برای استخراج بطن قرآن و معیارها و ضوابط تمییز بطن معتبر آیات از بطن های غیر معتبر و میزان حجت بودن آن ها بر اساس روش های مختلف، اشاره شده و در پایان نیز نمونه های روایی بطن آیات در مصادر شیعه (با سند و دلیل) مورد بررسی قرار گرفته است.

آنچه در این نوشتاردنبال می شود، جست و جوی راهکار قابل اعتمادی در برداشت های ضابطه مند از فرازهای قرآنی با نگاهی مستقل از مفاد سیاقی و ظاهری و تاریخ از پیوندهای خاص است. این رساله از چهار بخش تشکیل شده است: بخش اول به مبانی زبان شناختی، بخش دوم به مبانی قرآن شناختی، بخش سوم مبانی سنت شناختی و بخش چهارم شامل نتایج و نمونه ها می باشد.

پژوهشی است در رابطة مستضعفان و راهکارهای رفع استضعاف از دیدگاه قرآن. پژوهش حاضر در شش فصل تنظیم شده است. نویسنده ابتدا اقسام هفتگانه مستضعف را برشمرده که عبارت است از مستضعفان معنوی، دینی، عملی، نژادی، سیاسی اجتماعی، مادّی و اقتصادی. وی بخش عمده این پژوهش را به مباحث مربوط به مستضعفان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اختصاص داده است. نویسنده در فصلی با عنوان «بررسی تاریخی مستضعفان از دیدگاه قرآن و عترت» چنین نتیجه گرفته است که همة انبیاء عظام از آدم تا خاتم و ائمه هدی و مصلحان دین باور، در طول تاریخ در زمرة مستضعفان بوده اند زیرا همواره مستکبران را در مقابل افکار و اندیشه های خود می دیدند. در ادامه نیز فصلی را به «بررسی مفاهیم و ابعاد استکبار و استضعاف و منشأ پیدایش آنها» اختصاص داده است که منشأ پیدایش روابط استکباری و استضعافی را حاکم نبودن قانون الهی بر فرد و جامعه دانسته و معتقد است مستکبران با سرپیچی از قوانین خدا و حدود الهی در زمینه اقتصادی، سیاسی و غیره موجبات پایمال شدن حقوق دیگران را فراهم می آورند. نویسنده در فصل های بعد نیز به دیدگاه ها، ابزار، شیوه ها و انگیزه های مستکبران برای به استضعاف کشیدن مستضعفان و عوامل موجب استضعاف و راه کارهای از میان برداشتن ارتباطات ناسالم استکباری و استضعافی در جامعه اشاره کرده است.

بررسی مبانی جامعه دینی از دیدگاه قرآن کریم است. در این نوشتار ابتدا کلیاتی در مباحث اجتماعی و جامعه دینی مطرح شده و سپس مؤلفه های جامعه دینی به طور کلّی مورد بحث قرار گرفته است. در ادامه مؤلفه خردگرایی و اهمیت قرآنی و انسانی آن بیان گردیده و تدبیر جامعه دینی در موارد: تعاون، حکومت دینی، امر به معروف و نهی از منکر، نظام خانواده، و زمان و مکان بررسی شده است. آنگاه مبحث عدالت که شاخصه اصلی جامعه دینی است با توجه به دیدگاه قرآن پژوهان مطرح گردیده و از قانون گرایی که لازمه شریعت می باشد، بحث شده است. در پایان کمال جویی در جامعه دینی مورد بررسی قرار گرفته و برخی آفات جامعه دینی که جنبه اجتماعی دارند، از جمله: معرفی غلط دین، خودباختگی، و دنیازدگی معرفی شده اند.

در این نوشتار به شیوه ای جدید، برخی از امثال و قصص قرآن مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته و پس از طرح مثل یا قصه و بررسی ابعاد آن، پیام یا پیامهای آن استخراج و پس از تبیین، در دسترس مخاطب قرار گرفته است. این پایان نامه، شامل یک مقدمه و دو بخش است که در بخش اول چند فصل درج گردیده است که در آنها معنای مثل در لغت و اصطلاح وفرهنگ قرآن، فایده مثل، اهداف مثل در قرآن کریم، انواع مثل و ویژگی های آن در قرآن، تعدادی از امثال قرآن مطرح گردیده و دربخش دوم به قصه های قرآنی پرداخته شده و در چند فصل به مفهوم قصه در قرآن، علل استفاده قرآن از قصه، اهداف قصص قرآنی و برخی از داستان های قرآنی پرداخته شده و پیامد های آن استخراج گردیده است.

این پایان نامه تحت عنوان پژوهشی پیرامون نقل به معنا در احادیث شامل چکیده و مقدمه و چهار فصل و نتیجه گیری می باشد. مقدمه درباره منع نگارش حدیث در صدر اسلام و عواقب آن بحث می کند. در فصل اول کلیاتی مانند تعریف حدیث او روایت و نقل به معنا بررسی می شود و جواز عدم و شرایط و علل و پیامدهای نقل به معنا پژوهش می شود. فصل دوم احادیث فقهی مانند "قاعده لاضرر و لاضرر" و "قاعده قرعه" و "قاعده جب " و "قاعده اتلاف " و "قاعده طهارت " مورد بررسی قرار می گیرد و در پایان هم روش فقها در استفاده از این احادیث بررسی می شود. فصل سوم شامل بحث از چند حدیث اعتقادی مانند حدیث ثقلین و حدیث غدیر سلسله الذهب و حدیث "اعمال بالنیات " و احادیث ادعیه می شود. فصا چهارم چند حدیث درباره نزول قرآن مانند حدیث "سبعه احرف " و درباره فضائل قرآن و تفسیر آیات را بررسی می کند و در پایان هم روش مفسرین در استفاده از این احادیث بررسی می شود.

این پژوهش تاریخ علم تجوید را در پنج فصل بررسی کرده است: در فصل اول کلیاتی را نظیر تعریف قرائت و قرائت صحیح آورده و در فصل دوم از تاریخچه علم قرائت بحث کرده است; فصل سوم به تاریخچه علم تجوید که بحث اصلی این پژوهش است، اختصاص دارد و فصل چهارم درباره تطورات مباحث تجویدی است و در فصل پنجم علما و کتب تجوید از قرن چهارم تا قرن چهاردهم معرفی شده است.

این پایان نامه مشتمل بر سه بخش است: بخش اول: مروری بر تاریخ و سیر تحولات تفسیر قرآن کریم: تفسیر و تبیین قرآن کریم در عهد رسالت، تفسیر و تبیین قرآن کریم پس از رحلت پیامبراسلام(ص)؛ بخش دوم، بررسی جایگاه تفسیری اهل بیت در قرآن و سنت نبوی: بررسی جایگاه تفسیری اهل بیت در قرآن کریم، بررسی جایگاه تفسیری اهل بیت در سنت نبوی؛ بخش سوم، شیوه های تفسیری: شیوه های تفسیری مطرود از دیدگاه اهل بیت، شیوه های تفسیری اهل بیت.