جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفۀ اولی یا مابعدالطبیعه بنیادی‌ترین دانش است. نیاز همۀ دانش‌ها به مابعدالطبیعه نه‌فقط در سلسلۀ طولی دانش‌هاست، که مفاهیم آن نیز به دانش‌ها وارد شده است و آن‌ها را از درون به خود وابسته کرده است. اصلی‌ترین مفاهیم مابعدالطبیعه سه مفهوم است: وجود و عدم و ماهیت (= هستی و نیستی و چیستی= بود و نبود و نمود). نمی‌توان بحثی از مباحث مابعدالطبیعه را بدون حضور صریح یا ضمنی این سه مفهوم تصور یا تصدیق کرد. عموماً فلسفه‌ها وجود و ماهیت را بیشتر کانون توجه قرار داده‌اند، بی‌آنکه به عدم توجه نکرده باشند. ازاین‌رو، عدم و بحث‌های ناظر به آن بیشتر به‌صورتِ استطرادی در کتاب‌های فلسفی مطرح شده‌اند. در این نوشتار می‌کوشیم نشان دهیم که سهم عدم در به سامان رسیدن دانش مابعدالطبیعه و مباحث آن تا چه اندازه است. پس از نشان‌دادن موقعیت شناخت عدم در مباحث معرفت‌شناسی، خداشناسی و جهان‌شناسی، طرح یک مابعدالطبیعه دربارۀ عدم پیشنهاد می‌شود که مابعدالطبیعۀ وجودی و ماهوی را کامل می‌کند. نتیجۀ این پژوهش ضرورت شناخت عدم و احکام آن به‌دلیلِ حضور وسیع آن در مباحث مابعدالطبیعه و به‌تبعِ آن در سایر علوم است.

مابعدالطبیعه یا فلسفه‌ی اولی، به مثابه‌ی دانش کلی و به مثابه‌ی بنیاد دانش‌ها، عهده‌دار بحث از چیستی و هستی (= ماهیت و وجود) و احکام آن‌هاست. پرسش از چیستی‌ها و هستی‌های خاص و پاسخ به آن‌ها پرسش و پاسخ اصلی همه‌ی دانش‌هاست. مسائل هر فلسفه‌ی نظام‌مند در بن و پایه به این دو می‌رسد. از این‌رو فلسفه‌ی اسلامی در دوره‌ی اخیر خود این پرسش را به میان آورد که کدام یک از این دو اصیل است و دیگری اعتباری. دو نظریه‌ی اصالت ماهیت و اصالت وجود در پاسخ به این پرسش مطرح شد. هر کدام از این دو نظریه که در فلسفه‌ای پذیرفته شود چهره‌ی آن را متفاوت از فلسفه‌ای می‌کند که نظریه‌ی رقیب را برگزیده است، به طوری که هیچ اختلافی به اندازه‌ی این اختلاف در تفاوت فلسفه‌ها موثر نبوده است. شهرت نظریه‌ی اصالت وجود در دوره‌ی اخیر و ردّ اصالت ماهیت در ضمن تثبیت آن موجب شده است که تقریر مستقلی از اصالت ماهیت در کتاب‌های مشهور یا متداول این دوره به انجام نرسد. در این نوشتار می‌کوشیم نظریه‌ی اصالت ماهیت و جمع نهایی میان این دو نظریه در عین ترجیح اصالت ماهیت را از زبان محقق لاهیجی تقریر کنیم.

تعریف علیتی نام یکی از تعریف­های ممکن از اشیاست. هر جا که قوه شناخت درصدد شناسایی یک شیء برحسب واقع برآید، حاصل شناخت خود را در بهترین وضعیت به صورت تعریفی ارائه می­دهد که آن شیء را هم از اشیای دیگر متمایز و هم چیستی حقیقی آن را مشخص می­کند. تعریف علیتی در مرتبه عالی خود، چیستی واقعی معرَّف را با ارائه علت واقعی آن نشان می­دهد و در مرتبه فروتر، چیستی واقعی معرّف را با ارائه معلول یا اثر واقعی آن به نمایش می­گذارد. بدین ترتیب، تعریف علیتی یک­سره بر رابطه علیت و معلولیت میان اشیاء تکیه زده است. کشف رابطه­ علیت و معلولیت در میان اشیاء جز از راه فعالیت­های تصدیقی عقل ممکن نیست. عقل در نیک پیمودن این فعالیت تصدیقی به برهان تکیه می­زند: قیاسی که از حیث محتوا و صورت می­تواند عقل را به وضعیت شناخت (مطابق با واقع) یقینی رساند. تبیین علیتی اشیاء، حوادث و فرآیندها در هر علم حقیقی وابسته به ارائه برهان است. در این مقاله سعی می­شود تا رابطه تبیین علیتی و تعریف علیتی مشخص شود؛ به­طوری­که بتوان از هر تبیین علیتی که حضور آن در همه علوم امری شناخته شده است، یک تعریف علیتی، چه در سطح عالی و چه در سطوح دیگر، فراهم آورد. گستره این­گونه تعریف، از علوم تجربی طبیعی، انسانی، علوم ریاضی تا علوم عقلی را زیر پوشش قرار می­دهد

این نوشتار بر آن است که طبیعت عقل یک معرفت اجمالی به­نحو یک دانش محض و ضروری نسبت به چیستی دین دارد. بر این اساس هرگاه عقل با واقع دین روبه­رو شود بر حسب آن دانش پیشینی پایه، در شناخت آن توفیق دارد و هرگاه دین­نمایی بر او عرضه شود یا پذیرفته نمی­شود یا در مصاف با آن معرفت اجمالی کنار گذاشته می­شود. بر پایه‌ی این شناخت اجمالی عقلی به‌واقع دین، بسیاری از تعریف‌های ناظر به چیستی دین از اعتبار می‌افتند. در نهایت، این معرفت اجمالی به پایه‌های دین، هم در عقل نظری و هم در عقل عملی، آشکارسازی شده و به یکدیگر پیوند داده می‌شوند. این پایه‌ها عبارتند از مبدأ هستی، راهنمای هستی و جهان غایی هستی در عقل نظری و مبدأ اخلاق، راهنمای اخلاق و جهان اخلاق در عقل عملی. اصل‌ها و پایه‌های هستی و اخلاق از دانش طبیعت عقل‌اند و با یکدیگر تعریفی از دین را به دست می‌دهند که می‌تواند مقبول همه باشد و از آراء شخصی فاصله بگیرد. با این تعریف می‌توان به شناخت جهانی دین نزدیک‌تر شد.

کسی نیست که با پرسش از زندگی پس از مرگ روبه‌رو نشده باشد. از‌آنجا‌که پیامبران الهی و اوصیای ایشان پیغام الهی را در‌بارۀ زندگی پس از مرگ به مردم ابلاغ کرده‌اند، در این پژوهش تلاش می‌شود نشان داده شود درک ضرورت این ابلاغ در نهاد هر انسانی هست و شناسایی آن تنها نیازمند آشکارسازی است؛ از‌این‌رو به روش عقلی روشن می‌شود نظام احسن آن‌گاه درک خواهد شد که هیچ بخشی از آن نادیده گرفته نشود. اگر جهان طبیعت بدون جهان پسین وارد عقل شود، در برابر پرسش‌های عقل نظری به خلأ تبیین بر می‌خورد. این خلأ تبیین‌ در عقل عملی حکایت دیگری دارد. عقل عملی نه‌تنها آدمی را به سوی فعل اخلاقی سوق می‌دهد و او را بدان مکلف می‌سازد، بلکه جهان اخلاق را در کنار جهان طبیعت قرار می‌دهد تا معقولیت آن را به اتمام رساند. عقل بدون جهان اخلاق و زندگی اخلاقی در پس زندگی در طبیعت نمی‌تواند از معقولیت عمل اخلاقی پشتیبانی تام کند. در این نوشتار می‌کوشیم تا با استفاده از مفاهیم اخلاقی بر ضرورت وجود جهان دیگر استدلال کنیم. این استدلال با بهره‌مندی از مقدماتِ در دسترس همگان می‌کوشد خود را به مرتبۀ احتجاج برساند. نقطۀ عزیمت این استدلال، فهم عام از مفهوم اخلاقی «وظیفه» است.

آشنایی با زبان عربی در مراجعه­ی مستقیم به متون دین ضرورت دارد. منبع علوم دینی عبارت است از متون دین. متن دین ویژگی­هایی دارد که در متون دیگر نیست. این ویژگی­ها به نامحدود و خطاناپذیر بودن علم صاحب دین قابل ارجاع است. متون دین حامل همه­ی قوانین تکوینی و تشریعی تا پایان جهان تکلیف است؛ واضح است که همه­ی امکانات زبانی در این متون برای هدایت جامع موجودات خردمند به کار گرفته شده است. پاره­ای از محققان برای استنباط فقهی از متون دین دانستن علوم لغت، صرف و نحو را کافی دانسته­اند. عده­ای دیگر از محققان در کنار این علوم، دانش معانی و دانش بیان را نیز ضروری شمرده­اند. در این نوشتار کوشش می­شود تا نشان داده شود که اجتهاد در هر علم دینی، از جمله اجتهاد فقهی، بی­نیاز از دانش بلاغت[= دانش معانی و دانش بیان] نیست.

به موازات تقسیم عقل به دو بخش شناختاری و کرداری، واقع دین را دو بخش هستیها و نیکیها تشکیل میدهد. آنگاه که عقل، اصول دین را شناسایی میکند خود را نسبت به آن ملزم به اعتقاد قلبی میداند. مسائل اصول دین در دو رده قرار میگیرند. در شناسایی اجمالی اصول دین عقل به تنهایی کفایت دارد و تعلیمات کتاب خدا و سنت آن شناخت را تایید و تقویت میکند. در شناسایی تفصیلی اصول دین، عقل محتاج به تعلیم، تامل و اکتساب است و دو منبع نامحدود کتاب و سنت در دسترس آن است. از شرایط بهرهبرداری از دو منبع مذکور، داشتن نوعی نیرو و توان مستقر علمی است که از آن به اجتهاد یاد میشود. از آنجا که عقل، در مقام اکتساب، امکان خطا دارد، اجتهاد در متون دین، ما را به پاسخهایی دربارهی مسائل ردهی دوم اصول دین میرساند، اما در بیشتر موارد ما را به یقین به معنای اخص نمیرساند. در این نوشتار میکوشیم نشان دهیم چگونه میتوان به دستاوردهای اجتهادی در مسائل اکتسابی اصول دین اعتقاد داشت.

یکی از مباحث مهم و پرسابقه، که امروز نیز طراوت خود را دارد و اذهان زیادی به جستجوی آن در علوم مختلف عقلی می­باشند، بحث رابطه­ی میان «اخلاق و دین» یا «اخلاق و شرع» است. اصولیان امامیه در بخش دلیل­ها و حجت­ها در علم اصول، قسمتی را به دلایل عقلی اختصاص داده­اند. از آشناترین مصادیق احکام عقل، احکامی است که درباره‌ی حسن و قبح یا نیکی و بدی افعال ارائه می‌دهد. این­که چه نسبتی میان این احکام عقل و احکام شارع برقرار است از مسائل تأثیرگذار در علوم مختلف است، که می­توان از جمله­ی آنها، دانش­های فقه، اصول فقه، کلام و فلسفه را نام برد. در این نوشتار می­کوشیم این بحث را با مراجعه به تحقیقات محقق قمی ; در ضمن چند مرحله دنبال کنیم.

مقصود از این نوشتار ارائه «تبیین علّیتی» در شناخت جامع (محض ـ تجربی) فاعلیت انسان در عمل و رفتار است. تبیین علّیتی درباره­ رفتار و عمل انسان، از آن جهت که او موجودی کم­‌نظیر یا بی­‌نظیر در جهان طبیعت است، در تبیین­‌های علّیتی ناظر به رفتار قانون­مند موجودات دیگر طبیعت خلاصه نمی­‌شود. در اینجا می­‌کوشیم تا نشان دهیم هر رفتار و کردار انسان در تحلیل به چند قلمرو وجودی طولی و عرضی تعلق دارد که هر یک زیر پوشش نوعی از رابطه علّی و معلولی­‌اند. در ترکیب ارکان علّی و معلولی این قلمروها رفتار آدمی به‌صورت مرتبط، متصل و در نهایت متحد سامان می­‌یابد. ملاک تمایز علوم طبیعی از علوم انسانی و دشواری تبیین علّیتی در علوم انسانی، چه فردی و چه اجتماعی، در ترکیب رفتاری انسان از روابط علّیتی متعدد و متدرج وجودی و در عین حال متصل و متحد است. راه­‌حل این دشواری نه تأویل یک قلمرو به قلمروی دیگر است و نه صرف­‌نظر کردن از یک قلمرو و عطف توجه به قلمروی دیگر؛ بلکه با اذعان به دشواری تبیین علّیتی رفتار آدمی باید به جستجوی تبیین علّیتی همه­ جانبه طولی و عرضی بر پایه طبیعت مشترک میان انسان­‌ها بود.

انسان، به مثابۀ موجود آگاه، به هیچ امری از امور به اندازۀ خود آگاهی ندارد. آگاهی از اشیاء تابعی از آگاهی به خود است. در این آگاهی به خود، انسان دائما خود را به یاد دارد و امکان فراموش کردن خود در چنین موجودی تصور نمی‌رود. در عین حال، آیه‌ای از کتاب خدا فراموشی انسان از خود را تعلیم می‌دهد. عامل این فراموشی به فراموشی دیگری بازمی‌گردد؛ وقتی انسان خدا را فراموش کند خود را نیز به فراموشی می‌سپارد. در تبیین این تعلیم، فیلسوفان از یک سو و مفسران از سوی دیگر، تحقیقاتی را به انجام رسانده‌اند. تبیین ملاصدرا و تبیین علامه طباطبائی، به عنوان بهره‌مندان از دانش فلسفه و تفسیر، در این گفتار آورده می‌شود. در جنب این تلاش‌ها، کوشش شده است تا میان فراموش کردن خود، به مثابۀ یک عمل اختیاری و بدکرداری، رابطه‌ای به میان آورده شود که سابقۀ آن، خدا را فراموش کردن است؛ آن خدایی که مبدأ و غایت هر کردار پاک و نیک به او مرتبط است.