جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«احسان» یکی از مفاهیم ارزشمند اخلاقی است که در تعالیم دین مبین اسلام و ادیان پیشین تأکید جدی و اساسی بر آن شده است. با توجه به متون کتب مقدس می‌توان گفت هدف غایی ادیان ‌‌الاهی، بسط و گسترش نیکوکاری است. در قرآن و کتب عهدین، آیات و تعالیم ارزشمندی ذکر شده است که عمل به هر یک از آنها می‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود راهنمایی کند و مقدمات تقرب وی را به درگاه خداوندی بیش از پیش هموار سازد. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تطبیق دیدگاه قرآن و کتب عهدین دربارۀ مصادیق «احسان» صورت گرفته است. در نتیجه با توجه به آیات قرآن و تعالیم عهدین، می‌توان تصویری روشن از جایگاه واقعی تعالیم قرآنی در نهادینه‌سازی آموزه‌های اخلاقی و تأثیر بیشتر آن بر تعالیم عهدین ارائه کرد. نتایج بررسی تطبیقی نشان می‌دهد مصادیق «احسان» در قرآن و کتب عهدین شامل زکات، صدقه، انفاق، اطعام نیازمندان و محبّت است که می‌تواند به گروه‌های مختلف جامعه اختصاص یابد؛ اما تفاوتشان در این است که در قرآن نسبت به کتب عهدین، احسان تنوع بیشتری دارد و بر آن تأکید بیشتری شده است.

یکی از شبهات قرآنی که توسط دکترسروش مطرح شده شبهه: "محمد(ص) راوی رؤیای رسولانه" است. وی آیات قرآن کریم را رمزآلود دانسته، وحی را خواب و خیال عارفانه رسول اکرم (ص) تعریف می‏کند. وی جهت اثبات سخن خود به اشعار مولوی و گزاره‏هایی از عرفا استشهاد و قصه‏های قرآن را نمادین و رمزی تلقی کرده، و تناقض‏نمایی‏های متن برخی آیات قرآن را شاهد می‏آورد. مقاله پیش رو تلاشی است که ادله رد و نقد این شبهه را برگرفته از آیات، روایات، عقل و علم (جغرافیای تاریخی)؛ طرح می‏کند. در این پژوهش ابتدا به هفت فراز سخن دکتر سروش اشاره و به آن پاسخ داده شده است. سپس به تناقضِ نظریة "رؤیا انگاری وحی" با پنج دلیل عام دیگر پرداخته شده است. این پنج دلیل در دو محور برون متنی (غیرقرآنی)؛ و درون متنی (قرآنی) سامان یافته­اند. ادله غیرقرآنی شامل شواهد تاریخی و حدیثی است که در دو مورد ارائه می‏شود: مشاهده آثار فیزیکی وحی توسط اطرافیان و عصمت پیامبر. سه دلیل قرآنی عبارتند از: تفاوت وحی با رؤیا و مکاشفه؛ عتاب و تهدید پیامبر توسط خداوند در آیات قرآن و امّی بودن پیامبر (ص).

محمد شحرور متفکر نواندیش سوری از پیروان جریان فکری نومعتزله به‌شمار می‌آید. قرآن‌بسندگی، تاریخی‌نگری و نسبی دانستن فهم قرآن از شاخص‌ترین مبانی فکری او در بازسازی میراث اسلامی محسوب می‌شود. در باور شحرور به‌کارگیری مبانی علمی و معرفتی نواندیشانه در داستان‌های قرآنی، جایگاه ویژه‌ای در بازسازی خرد اسلامی دارد. او ضمن اذعان به مغایرت بازسازی فهم دینی با نظام معرفتی سنتی بر تفکیک سنت از نص تأکید ویژ‌ه‌ای دارد؛ از این‌رو، کنار گذاشتن ایدئولوژی از متن، همراه با روحیه جستجوگری را به عنوان شروط خوانش نواندیشانه داستان‌های قرآنی می‌داند. شحرور با نگاه پسارسالتی به داستان‌ها‌ی قرآنی به کارکرد محدود آنها قائل است. چنان‌که محور کانونی داستان‌ها‌ را به شخصیت‌هایی که حادثه‌ها و تاریخ پیرامون آنها می‌چرخد، محدود ساخته است. او با تکیه بر اصل عدم ترادف در قرآن، بر تفکیک مفهوم نبی و رسول تأکید کرده و کتاب نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله را به کتاب نبوت و رسالت دسته‌بندی می‌کند. در باور شحرور، داستان‌های قرآنی در شمار کتاب نبوت و سنت نبوی است که جز پند و اندرز کارآمدی فراتری ندارند. همچنین برخلاف سنت رسولی که در قالب وحی بر پیامبر نازل شده و در ام الکتاب آمده است، احکام شرعی الزام‌آوری ایجاد نمی‌کنند.

بخشی از آیات قرآن ناظر به سنت های اجتماعی حاکم بر نظام خلقت است که مفسران قرآن کم و بیش به تفسیر این آیات پرداخته ­اند. از جمله این مفسران که به صورت نظام مند و تفصیلی و با نگاهی نو به تبیین سنت‌های حاکم بر جامعه در قرآن پرداخته محمد عبده و رشیدرضا در تفسیر المنار است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای درصدد است تا با مطالعه کامل تفسیر و استقرای تام موضوع به بررسی جایگاه و اهمیت سنت­های اجتماعی در قرآن از منظر این مفسران بپردازد. یافته ­ها نشان می­دهد که عبده و رشیدرضا اهمیت بسیار بالایی را برای سنت­های اجتماعی در قرآن قائلند، به گونه­ای که از نظر آنان برای سنن اجتماعی قرآن مانند دیگر علوم باید ضوابط و قواعدی تدوین شود، دیگر آنکه این آیات می ­تواند معیاری برای نقد و بررسی روایات، کشف ترتیب نزول آیات قرآن و تفسیر صحیح دیگر آیات قرآن استفاده شود. به علاوه؛ راه دستیابی به منابع سنت­های اجتماعی از مطالعه در قرآن، قصص قرآن، دانش تاریخ و مطالعه در زمین حاصل می ­شود.

دیدگاه‌ها متعدد و بعضاً متناقض از مفهوم و گستره تاریخی‌نگری در تفسیر متن وحیانی در اندیشه دانشمندان معاصر دین پژوه، لزوم گونه‌شناسی، تحلیل و تنقیح دیدگاه‌ها برای ارائه رویکردی اعتدالی و ضابطه‌مند را منجر شده است. سه رویکرد «تاریخی‌نگری به معنای تکوین متن وحیانی در بستر تاریخ»، «شکل‌گیری قرآن کریم تحت سیطره فرهنگ عربی» و «تاریخ‌مندی برگرفته از مبانی هرمنوتیک فلسفی» از مهمترین رویکردهای چالش برانگیز در میان معاصران است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان داده است که تاریخی‌نگری در صورتی مقبول است که صرفاً به مثابه رویکرد معرفتی، مبین قرائن تاریخی مقارن عصر نزول باشد و به هویت عینی اصل متن وحیانی خدشه‌ وارد نکند. همچنین نشان داده است که برخی گونه‌های فهم تاریخی متن همچون «تفسیر با ابزار هرمنوتیک فلسفی» و یا «تفسیر ادبی معاصر» در برخی تقاریر آن به خاطر وجود اشکالاتی باید تصحیح و تعدیل گردد. ازاین‌رو، قرآن کریم در عین ناظر بودن بر واقعیت‌های عینی زندگی مخاطبان عصر نزول، واجد هویتی ماورائی و معلول مشیت الهی است و نه معلول متغیرهای بشری تا با دگرگونی آنها تحول یابد.

نظریه­های متعددی دربارۀ کیفیت اعجاز قرآن و مسائل مرتبط با آن از زمان نزول تا کنون مطرح شده است. محمد شحرور با تعریفی مدرن از اعجاز، آن را بر اساس عدم ترادف، به بخشی از آیات قرآن محدود کرده است. او که مطالعات خود را در دنیای مدرنیته متمرکز نموده، مصحف را به قرآن و کتاب تقسیم کرده؛ لذا اعتقاد خود را بر این پایه استوار ساخته است که مشابه کتاب را می­توان آورد؛ از همین­رو خداوند، مردم و از جمله پیامبر(ص)‌ را از چنین کاری برحذر داشته است. همچنین او میان رسالت و نبوت تفاوت نهاده و طبق وجود تفاوت میان قرآن و کتاب،­ معتقد است آیات مربوط به رسالت و نبوت نیز در موضوع اعجاز، یکسان نیست و نباید ویژگی اعجاز را به همۀ آیات نازل شده بر پیامبر(ص) تعمیم داد. شحرور برخلاف پیشینیان، وجوه اعجاز را در ابعادی خاص منحصر دانسته که نیازمند دقت و تحلیل است. او مصادیق تحدّی را نیز بیش از محتوا در ساخت لفظی و ادبی برجسته نموده است. این مقاله کوشیده است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه وی را در بوتۀ نقد قرار دهد و ضمن تفسیر اندیشۀ او تناقضات و اشکالات وارد بر آن را تحلیل و بررسی نماید.

در این مقاله مساله اصلی این است که نظر کلی قرآن در مورد تکنولوژی بررسی شود و به این پرسش می پردازد که آیا قرآن در این مبحث ساکت است و مساله تکنولوژی و تصرف در طبیعت را به انسان و عقل معاش او واگذارده است و یا اینکه چارچوب‌های بنیادینی را برای آن ترسیم می کند؟ در این مقاله ابتدا به بیان اصول کلی لازم برای تکنولوژی از منظر قرآن و در اندیشه آیت الله جوادی پرداخته ایم وسپس با نگاه به آثار قرآنی وی و دسته بندی آیاتی که مصادیق فن آوری را بیان می کنند، استدلال شده است که این دسته آیات نمی توانند صرفا برای هدایت تشریعی و و ناظر به آخرت انسان باشد. درگام بعد با اشاره به سیره انبیا در راه اندازی حکومت الهی و پایه گذاری فن آوری‌های اولیه، به این مساله پرداخته شده که در بسیاری از موارد خدای متعال از طریق تعلیم انبیا فنون بسیاری را به بشر تعلیم نموده است تا او در ادامه مسیر زندگی آنها را تکمیل نماید