آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رديه قطب راوندي بر فلاسفه: قطب الدين راوندي (د. ۵۷۳ ق)، فقيه برجسته نيمه سده ششم قمری نه تنها در دانش حديث دست داشت بلکه در علم کلام هم تبحر داشت. متأسفانه مهمترين آثار کلامی و فقهی و اصولی او از ميان رفته و ما برداشت کاملی از دانش او در زمينه کلام و اصول فقه و ميزان مساهمت او در دانش فقه نداريم. شرح احوال او را بسياری نوشته اند و از همه دقيقتر آنی است که محقق طباطبايي در سلسله مقالات شروح نهج البلاغة در مجله تراثنا منتشر کرد. او در دانش کلام شاگرد قطب الدين ابو جعفر محمد بن علي بن الحسن المقرئ النيشابوري بوده که از او دو کتاب الحدود و التعليق خوشبختانه باقی است و معلوم است که در زمينه علم کلام توانا بوده و طبعاً قطب راوندي از او بهره قوی برده است. از جمله نکات جالب درباره او اين است که وی چند دهه پس از غزالي سني مذهب که تهافت الفلاسفة نوشت و ملاحمي خوارزمي معتزلی مذهب که تحفة المتکلمين في الرد علی الفلاسفة نگاشت، رديه ای بر فلاسفه نگاشت و نامش را هم طبعاً تحت تأثير غزالي تهافت الفلاسفة ناميد (نک: منتجب الدين، الفهرست، ص۶۸). متأسفانه تاکنون نسخه ای از اين اثر به دست نيامده است. با توجه به شناخت قطب راوندي از آثار ابو الحسين بصري و ابن الملاحمي که در نوشته ای ديگر بدان پرداختيم، او با تحفة المتکلمين ملاحمي نيز ظاهراً آشنا بوده و در اين اثر از آن گويا بهره گرفته است. به هر حال گرچه ما متن کتاب تهافت الفلاسفه او را در اختيار نداريم، اما خوشبختانه تکه هايی در کتاب الخرائج والجرائح او و در ضمن متن كتاب الفرق بين الحيل و المعجزات آن هست که وی در آن نسبت به فلاسفه اظهار نظر می کند و از همينجا کم و بيش موضعش درباره فلاسفه روشن می شود؛ کما اينکه با مقايسه اين تکه ها با بخش نبوت از کتاب الفائق ملاحمي (ص ۳۰۶ به بعد: در دو بخش "باب في ذكر الطريق إلى معرفة صدق النبي في دعوى النبوة" و نيز "باب في ذكر شروط المعجز") و همچنين بخش نبوت از کتاب تحفة المتکلمين في الرد علی الفلاسفة (ص ۱۴۷ به بعد) به خوبی روشن می شود که او از يکی از اين دو اثر که در بخشهايی هم البته خود شباهت به هم دارند در تأليف متن خود بهره گرفته است. تفاوتهايی هم که ميان متن قطب راوندي و متن های ملاحمي ديده می شود از آنجاست که قطب راوندي خلاصه ای از بحث ملاحمي را ارائه کرده است. احتمال هم دارد که بخشی از آنچه قطب راوندي در اثرش ذکر کرده مستقيماً از غرر الأدله ابو الحسين بصري گرفته باشد که می دانيم منبع اصلی ملاحمي در تأليف کتابش بوده است. بنابراين هيچ بعيد نيست که در تهافت الفلاسفة هم قطب راوندي از تحفة المتکلمين و يا المعتمد/ الفائق او بهره گرفته، گرچه عنوان اثرش همنام اثر غزالي است.

یکی از روش‌های کارآمد در سنجش ارزش یک اثر علمی، بررسی میزان تأثیرپذیری آثار پسین از آن است. این تأثیرپذیری هم به جهت شخصیت مؤلف و هم به جهت محتوای تألیف قابل‌پیگیری است. منهاج‏البراعه فی شرح نهج‏البلاغه اثر قطب‏الدین راوندی، شرحی کهن و روشمند است و از مهم‏ترین شروح نهج‏‏البلاغه محسوب می‌شود. مطالعه شروحی که پس‌ازاین شرح نگاشته شده است روشن می‌سازد که جایگاه علمی مؤلف و تألیف، بر شارحان پسین نهج‏البلاغه تأثیر فراوانی داشته است. ازجمله شروحی که این تأثیرپذیری در آن بسامد بالایی داشته است، شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید معتزلی است که ضمن تأثیرپذیری از شخصیت علمی قطب‏الدین راوندی، از روش و محتوای شرح‌نگاری وی نیز متأثّر بوده است. این تأثیرپذیری به دو گونه تائید آرای راوندی و نقد نظرات وی در شرح ابن ابی‏الحدید انعکاس یافته و بیشتر در دامنه موضوعاتی نظیر ادبی، تاریخی و تحلیلی ظهور داشته است. اصلی‏ترین زمینه‏های رویکرد انتقادی شارح معتزلی نیز روحیه نقدگرایی در عصر شارح، مذهب و باورهای کلامی وی و نیز تخصص و توانایی علمی او بوده است.

با آنکه راوندی در روزگاری می‌زیست که اکثر فقیهان تحت تأثیر شیخ طوسی و سید مرتضی بودند، ولی او در اندیشه­ ی فقهی مکتبی مستقل دارد. چنان ‌که او نخستین عالمی است که دستگاهی چهار‌گانه مرکب از کتاب، سنت، عقل و اجماع را در بین شیعیان مطرح کرده است. راوندی با استفاده از روش ­های گوناگونی به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. تاکنون هیچ پژوهشی درباره­ ی کشف روش­ های تفسیری او انجام نشده است. لذا هدف این مقاله بررسی و استخراج روش­ های تفسیری قطب­الدین راوندی می ­باشد. این روش ­ها از میان آثار تفسیری و نیز برخی آثار حدیثی وی که در مواردی به تفسیر آیات پرداخته بود، کشف گردید. از روش­ های تفسیری او بر اساس یافته­ های این پژوهش می ­توان به روش قرآن به قرآن، قرآن به حدیث، عقلی و اجتهادی، استفاده از علوم ادبی، شعر و اصول فقه در تفسیر قرآن و توجه به وجوه و نظایر آن اشاره کرد.

رساله کوتاه شيخ طوسی، موسوم به مقدمة في المدخل الی علم الکلام درباره مصطلحات متکلمان و خاصه مباحث آنان در رابطه با مسائل لطيف و از آن جمله حقيقت وجود و اعراض و صفات و افعال است. اهميت اين کتاب برای آموزش و تعليم و تعلم و بحث در مجالس درس تا آنجا بوده که نه تنها خود شيخ طوسی بعدا دست کم يک شرح بر آن نگاشت، بلکه چندين شرح بر اين کتاب تاکنون شناسايی شده که از آن جمله است شرحی مفقود از قطب الدين راوندی، موسوم به جواهر الکلام في شرح مقدمة الکلام