آیا افکار منفی مثل سوء ظن، حسد و ... که یک آن در فکر شخص خطور می‌کند گناه حساب می‌شود؟ ؛ در صورتی که شخص از لحاظ باطنی سعی در درست کردن خود دارد این افکار منفی چه حکمی دارند؟ و با آن چه باید کرد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا افكار منفي مثل سوء ظن، حسد و ... كه يك آن در فكر شخص خطور مي‌كند گناه حساب مي‌شود؟ ؛ در صورتي كه شخص از لحاظ باطني سعي در درست كردن خود دارد اين افكار منفي چه حكمي دارند؟ و با آن چه بايد كرد؟

بي‌ترديد نمي‌توان مطلق گمان را بدون قيد و شرط، گناه و حرام دانست؛ زيرا خاطرات زودگذر و تصوّرات ذهني در برخورد با حوادثي كه در اطراف انسان مي‌گذرد امري قهري و طبيعي و خارج از دايرة اختيار انسان است. اين گونه خاطرات به هيچ وجه قابل اتصاف به خوب و بد اخلاقي يا حرام و غير حرام شرعي و تكليفي نيست؛ مگر آنكه در پيدايش آن ارادة شخص دخيل باشد و مقدماتش را با اراده و اختيار فراهم كند و يا آنكه به گمانش ترتيب اثر سوئي بدهد؛ مثلاً با تجسّس در اسرار ديگران مقدمات پيدايش سوءظن را ايجاد كند و يا آنكه به صرف سوءظن ديگران را متّهم سازد. در اين صورت، سوءظن به دايرة اختيارات بازمي‌گردد و ديگر يك پديدة قهري و طبيعي به حساب نمي‌آيد؛ بنابراين از مقدمات سوءظن مانند تجسّس و گوش دادن به شايعات بايد پرهيز كرد و نيز در صورت بروز سوءظن بايد آن را به فراموشي سپرد و از پي گيري و ترتيب اثر دوري جست.
نكتة ديگري كه يادآوري آن مفيد به نظر مي‌رسد، آن است كه ترتيب اثر دادن به سوءظن به دو گونه است: 1. ترتيب اثر قلبي كه علماي اخلاق از آن به «عقد القلب» تعبير كرده‌اند. 2. ترتيب اثر دادن عملي كه عملاً به صورت تهمت و غيبت يا تضييع حقوق ديگران تحقّق مي‌پذيرد.

1. ترتيب اثر قلبي
ترتيب اثر قلبي آن است كه انسان گمان خود را كه در ابتدا يك تصوّر ساده و خاطرة زودگذر بيش نيست، در ذهن بسپارد، پس آن را پرورش دهد و به صورت نوعي باور (عقد القلب) درآورد. بطوري كه امر بر خودش نيز مشتبه شود و گمانش را به جاي يقين بگيرد و آثار علم و يقين بر آن بار كند. مثلاً بگويد: حتماً فلاني اين چنين ... است. در چنين وضعي انسان نسبت به دوستش بدگمان شده و حس اعتمادش سلب مي‌گردد. اين حالت، نوعي بيماري روحي و اخلاقي است كه در صورت شمول و عموميت، اساس زندگي را متزلزل مي‌كند و جامعه را به فساد و تباهي مي‌كشد.
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: «هر گاه گمان برديد پيرامون آن جستجو و تحقيق نكنيد و هر گاه حسد ورزيديد آن را دنبال نكنيد و هر گاه فال بدزديد (اعتنا نكرده) كار خود را انجام دهيد.»[1]
مرحوم شهيد ثاني - رحمة الله عليه ـ در اين باره مي‌فرمايد: «همان گونه كه بدگويي پشت سر انسان مؤمن حرام است و كسي حق ندارد در غياب ديگري بدگويي كند و بدي‌هاي او را به ديگران بازگو نمايد، سوءظن و حديث نفس به آن نيز جايز نيست. (آنگاه مي‌فرمايد:) مقصود از سوءظن عقد قلب است، به اين معني كه انسان آنچه را كه در ذهنش وارد شده است بپذيرد و به آن معتقد باشد و گناه وي را قطعي بداند؛ با اينكه در واقع براي او ثابت نشده است و تنها به صرف سوءظن او را محكوم كند و آبروي او را در ميان مردم ببرد. اين سوءظن گناه دارد و حرام است؛ امّا خاطره‌هاي زودگذر را خدا مي‌بخشد.»
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ راه رفع اين مرضي را اين چنين بيان مي‌دارد: «اذا طَنَنْتَ فَلا تُحَقَّقْ[2]» هر گاه به كسي بدگمان شدي آن را تصديق مكن، يعني به صرف گمان چيزي را باور مدار.

2. ترتيب اثر عملي:
عبارت است از اين كه انسان گمان خود را يك واقعيّت مسلّم تلقّي كرده و آثار واقع را بر آن بار كند. مثلاً ظن خود را به صورت يك خبر قطعي بازگو نمايد و ديگران را به صرف گمان، متّهم و محكوم سازد. بديهي است نتيجة اين گونه برخورد جز تهمت و غيبت و هتك آبرو و تضييع حقوق افراد و جامعه چيز ديگر نمي‌تواند باشد. اين قسم از صور سوءظن حرام مسلّم است.
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: «خداوند خون و مال و آبروي مسلمان را محترم شمرده و سوءظن به مسلمانان را تحريم فرموده است.[3]
انسان مجاهد كه در صدد اصلاح نفس خود برآمده و مي‌خواهد باطن را صفايي بدهد و از شيطان آن را خالي كند، بايد زمام خيال را در دست بگيرد و نگذارد هر جاي مي‌خواهد پرواز كند و مانع شود از اين‌كه خيال‌هاي فاسدِ باطل مثل: سوءظن، حسد و ... براي او پيش آيد و بر عكس، هميشه خيال خود را متوجّه امور شريفه مثل: حسن ظن و ... بكند.
اين كار اگر چه اوّل قدري مشكل به نظر مي‌رسد و شيطان آن را به نظر بزرگ جلوه مي‌دهد؛ ولي با قدري مراقبت و مواظبت كار آساني مي‌شود.

راهكارها
1. مراقبت از ورودي هاي قلب
گوش و چشم، ورودي‌هاي قلب هستند. بايد نگهبان خوبي باشيم و از ورود افكار متفرقه مثل غيبت و ... جلوگيري كنيد امام علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: «دل كتاب ديده است.»[4]
2. خود داري از اعمال سوء ظن و...
از اعمال و ظاهر كردن حسد و تحقيق در مورد سوءظن نسبت به ديگران خودداري كنيم. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: «… اذا حَسَدتَ فلا تَبْغِ و اذا ظَننْتَ فلا تحقق.»[5]
3. ذكر
هنگام خطور افكار شيطاني مثل: حسد، سوءظن، ... ياد خدا و كلمة لا اله الا الله را فراموش نكنيم. و في روايه حمران بن ابي عبدالله ـ عليه السّلام ـ عن الوسوسه و ان كثرت، قال:«لا شيء فيها، تقول: لا اله الا الله.»[6]
4. پرهيز از تجسس
از تجسّس و دقّت در كارهاي ديگران كه ربطي به امور زندگي ما ندارد بپرهيزيم. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: «از گمان دوري كنيد. زيرا گمان دروغ ترين سخن است، به سخنان مردم گوش فرا ندهيد و عيبشان را پي‌جويي نكنيد.[7]
5. حمل بر صحت كردن كارهاي ديگران
كارهاي ديگران را حمل بر صحّت بكنيم و تا امكان دارد كار ديگران را به خوبي توجيه و تحليل كنيم. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: «براي گفتار و كرداري كه از برادرت سر مي‌زند، عذري بجوي و اگر نيافتي، عذري بتراش.»[8]
6. سعي كنيم بيشتر در رابطه با رفتار و اعمال خودمان دقّت كنيم.
مرا پير داناي مرشد شهاب
دو اندرز فرمود بر روي آب
يكي آنكه بر خويش خوش‌بين مباش
دگر آنكه بر خلق بدبين مباش

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم