جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریّۀ نفی صفات به طور صریح در روایات اهل‌‌بیتD آمده و مورد پذیرش بیشتر متکلّمان امامیه بوده است. سؤال اینجا است که تاکنون چه اشکالاتی پیرامون این نظریّه مطرح شده و چه پاسخ‌‌هایی در برابر این اشکالات قابل ارائه است. در این نوشتار، اشکالات ذیل، گردآوری و بررسی شده‌‌اند: لزوم خلوّ ذات از اوصاف کمالی، مخالفت با دلایل عقلی، لزوم تعطیل، مجازی شدن استعمال انبوهی از آیات و اخبار، تعارض دیدگاه نفی صفات با آیات و اخبار، مخالفت با آیات صریح قرآن، ابهام در نظریّۀ نفی صفات، مخالفت با قواعد ادبی، توجیه‌‌ناپذیری دعا و ارتباط با خالق. نتیجۀ پژوهش حاضر به اجمال چنین است که آموزۀ نفی صفات نه به خلوّ ذات از کمالات، بلکه به اثبات کمالی بالاتر برای ذات، یعنی استغنای از صفت می‌‌انجامد. اشکالات عقلی به این نظریّه نیز اغلب از فرضیۀ صدور و قاعدۀ سنخیّت میان علّت و معلول سرچشمه می‌‌گیرد که با طرح نظریّۀ توحید و خلقت، این اشکالات منتفی خواهند شد. افتادن در ورطه تعطیل هم چه به معنای تعطیل وجودشناختی باشد یا تعطیل معرفت‌‌شناختی، از لوازم نفی صفات نیست، بلکه این نظریّه خود مسیری روشن برای خروج از حدّ تشبیه و تعطیل است. آیات و اخبار مشتمل بر ذکر صفات الهی به چند صورت با روایات ناظر به نفی صفت قابل‌‌جمع است، با ارائۀ تصویری صحیح از این نظریّه، ابهام و غرابت ادعاشده از سوی برخی اندیشمندان برطرف خواهد شد، مخالفت مفاد این نظریّه با قواعد ادبی در باب مشتق نیز به چند وجه قابل پاسخ است و در نهایت، نفی صفات نه به قطع ارتباط میان خالق و مخلوق، بلکه به تصویری صحیح‌‌تر از این ارتباط منتهی می‌‌شود.

آموزه عرضه اعمال از آموزه‌های اعتقادی اسلامی است که علاوه بر برخی آیات، تعداد فراوانی از روایات، پشتوانه آن هستند. فراوانی این روایات در حدّ‌ تواتر معنوی است و نیاز به بررسی سندی را مرتفع می‌سازد. مطابق این آموزه، علاوه بر خداوند متعال که از کردار بندگان باخبر است، همه اعمال بندگان، در اوقاتی معیّن به محضر معصومین؟عهم؟، خصوصاً امام زمان؟عج؟ عرضه می‌گردد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری درصدد پاسخگویی به یکی از مهم‌ترین سؤالات در حوزه عرضه اعمال، یعنی پرسش از فلسفه عرضه اعمال است. یک چالش جدّی در این حوزه این است که چرا فرشتگان نامه اعمال ما را هر هفته، هر ماه و هر سال بر امام زمان؟عج؟ عرضه می‌کنند؟ این کار چه سودی دارد؟ امام مهدی؟عج؟ بی‌شک از همه اعمال و رفتار ما در گذشته، حال و آینده خبر دارد. کسی که از همه چیز آگاه است، چرا باید نامه اعمال ما را ببیند؟ آیا مسئله تشریفاتی است یا فایده‌ای دارد؟ با تأمّل در روایات عرضه اعمال و نیز ملاحظه کلمات شارحان اخبار، عرضه اعمال علاوه بر این‌که می‌تواند خودْ سرچشمه‌ای برای علم حجّت الهی باشد، می‌تواند زمینه احتجاج بر علیه بندگان در روز قیامت را فراهم کند، حس حیا و دوری از گناهان را در ایشان تقویت نماید، زمینه استغفار و دعای امام برای امّت را مهیّا کند، عبادتی تعریف شده برای فرشتگان باشد و از سویی دیگر عظمت مقام حجّت الهی را به همگان، از جمله فرشتگان الهی، تفهیم نماید.

دیدگاه نفی صفات از ذات خداوند سبحان، یکی از نظریّات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار، به­دنبال بررسی و تحلیل این نظریّه در مدرسه کلامی حلّه با تمرکّز بر آثار اندیشمندان برجسته این مدرسه، یعنی خواجه نصیرالدین، محقّق حلّی، ابن­میثم بحرانی، علّامه حلّی، فخر المحقّقین و فاضل مقداد است. علاوه بر تصریح به نفی صفت در کلام برخی از این متکلّمان و نبودِ آثار قابل­توجّهی از نظریّه عینیّت در این مدرسه، با تحلیل نظریّه­های اعتباری­دانستن صفات، نفی وساطت صفات در ترتّب آثار بر ذات، تقریر نیابتی از رابطه ذات و صفات، تفسیر سلبی، کارکردی و فعلی از صفات ذاتی، در مدرسه حلّه، می­توان به این نتیجه رسید که گرایش غالب در این مدرسه، دیدگاه نفی صفات است. تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی، به­معنای نفی تعدّد در ذات و نفی ترکیب، تحلیل ماهیّت صفت و حکم به اتّحاد وصف و صفت و نیز روایات نفی صفت، استدلال‌هایی هستند که دیدگاه نفی صفات در مدرسه حلّه از آن‌ها بهره‌می‌برد. به نظر می‌رسد که نفی صفت در مدرسه حلّه نسبت به مدرسه بغداد، شفافیّت و صراحت بیشتری داشته است. تصریح به نفی صفت، تفسیر نیابتی از نفی صفات، تمسّک به بیان تمثیلی برای تفهیم بیشتر نفی صفت، تأکید بر ادبیّات تعبیری­بودن اسما و صفات الهی، تأکید بر ملازمه الهیات سلبی و نفی صفت و نیز رونمایی رسمی از اعتباری­بودن صفات، از نقاط برجسته و چشم‌‌گیر این مدرسه کلامی است.

دیدگاه نفی صفات، یکی از نظریات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، این نظریّه را در مدرسه کلامی اصفهان بررسی می‌کند. متکلمان مد نظر در این مدرسه عبارتند از: فیاض لاهیجی، ملا رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمّی، محمد باقر مجلسی و ملا صالح مازندرانی. نظریه نفی صفات در مدارس کلامی قبل نیز مطرح شده بود اما در این مدرسه، به خصوص توسط ملا رجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمّی با صراحت بیشتری مطرح، و با استدلال های متعدد از آن دفاع شد. برخی متفکران این مدرسه در قالب نظریه نیابت، و نظریه اعتباریت، که بیان های دیگری از نظریه نفی صفات است، این نظریه را مطرح کردند. مهم ترین استدلال های نظریه نفی صفات در مدرسه کلامی اصفهان عبارت است از: تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی به معنای نفی تعدّد و نفی ترکیب و نفی تشبیه؛ تلازم اثبات صفت با اثبات نقص و محدودیت و مخلوقیّت؛ عدم امکان توصیف ذات؛ روایات نفی صفت.

امروزه نظریه عینیت صفات با ذات به عنوان تفسیری از توحید صفاتی، اندیشه‌ای معروف و متداول در میان متکلّمان امامیه تلقّی می‌شود. انتساب این اندیشه به مدارس کلامی امامیه، خصوصاً پیش از رونق فلسفه صدرایی به صورت جدّی مورد تردید است. بررسی آثار و شواهد نشانگر آن است که نه تنها در این مدارس اثری از نظریه عینیت صفات با ذات قابل ‌مشاهده نیست، بلکه گرایش ایشان به نظریه نفی صفات، به عنوان رقیب نظریه عینیت، از ادلّه و شواهد فراوانی برخوردار است. این نوشتار با روش مطالعه اسنادی با تحلیل گزارش‌های تاریخی و نیز بررسی کلمات و مبانی متکلّمین امامیه در دو مدرسه کوفه و قم، در صدد رصد نظریّه نفی صفات در این دو مدرسه است. بررسی گزارش‌های کلامی و نیز کلمات متکلمان شاخص این دو مدرسه، یعنی زراره، هشام بن حکم و مؤمن الطاق، نشان از صحّت انتساب نظریه نفی صفت به ایشان دارد. نقل صریح احادیث نفی صفت بدون هیچ‌گونه تفسیر و تأویل، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفت میان ذات و افعال الهی، روایات حدوث اسماء، تفسیر سلبی و کارکردی صفات و پرهیز از تفسیر اثباتی، و نیز اظهار تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی و لزوم محدود شدن ذات، برخی از ادلّه و شواهد انتساب نفی صفت به این دو مدرسه کلامی است.

آموزۀ نفی صفات به‌صراحت در روایات اهل‌بیت(ع) آمده و در مدارس کلامی امامیه مورد پذیرش اکثر متکلمان امامیه بوده است. با وجود این، امروزه براساس مبانی فلسفی، و به‌خصوص حکمت متعالیه مورد نقد و انکار قرار می‌گیرد. در تحقیق حاضر، مبانی و ادلۀ آموزۀ نفی صفات از متون کلامی امامیه در مدارس گوناگون کلامی شناسایی و استخراج و نشان داده شده است که این آموزه دارای مبانی عقلی و کلامی خاص خود است. این مبانی و ادله به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: آموزۀ توحید ذاتی با سه تقریر نفی تعدد، نفی ترکیب، و نفی شبیه، اتحاد وصف و صفت، امتناع توصیف ذات، امتناع محدودیت، مخلوقیت صفت و موصوف و آموزۀ خلقت. در کنار آنچه گفته شد، تعداد زیادی از روایات ناظر بر نفی صفت هم پشتوانۀ نقلی این دیدگاه هستند.

دیدگاه نفی صفات از ذات اقدس الهی، آموزه‏ای است که امروزه نظریه‏ای شاذّ تلقّی شده و نظریه اثبات صفت و عینیت آن با ذات، به عنوان تفسیر توحید صفاتی، به اهل بیت: نسبت داده می‏شود. این تحقیق درصدد پی‏جویی دیدگاه نفی صفات در روایات اهل بیت: است و به این نتیجه می‏رسد که حجم انبوهی از روایات شیعه، بر نفی صفات دلالت دارد و دیدگاه اثبات صفت، دیدگاه فلاسفه متأخّر است و به همین خاطر هر جا در روایات سخن از نفی صفات است، از سوی این اندیشمندان، دچار تأویل و توجیه شده ‏است. روایات نافی صفت را می‏توان در چهار محور دسته‏بندی کرد: روایات نفی صفت، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفات (مثلاً عالمٌ لذاته به جای عالمٌ بعلم) و روایات دالّ بر حدوث اسماء.

ابوالفتح کراجکي طرابلسي، محدث، فقيه و متکلّم بزرگ شيعه در قرن پنجم هجري است. او از شاگردان ابوالصلاح حلبي، سلاّر بن عبدالعزيز ديلمي، شيخ طوسي و شيخ مفيد است. اين نوشتار، به معرفي نظريه‌هاي معناشناختي وي در بحث صفات خداوند مي‌پردازد. مسئله صفات الهي يکي از مسائل مهم خداشناسي در تاريخ تفکر اسلامي به‌شمار مي‌آيد و متکلّمان و فيلسوفان مسلمان، از زواياي گوناگون بدين بحث پرداخته‏اند؛ يکي از ابعاد اساسي اين مسئله، تحليل معنايي صفات الهي است. اين پرسش که آيا مي‏توان تفسيري معقول از صفات الهي ارائه داد يا نه، از ديرباز براي متکلمان مطرح بوده است و نظريه‏هاي گوناگوني در اين زمينه ارائه شده است؛ براي نمونه، گروهي دراين‌باره رأي به تعطيلي عقل داده و گروهي از تشبيه صفات الهي به صفات آفريدگان سردرآوردند و گروهي دست به تأويل صفات الهي زدند. آنچه از آثار برجاي‏مانده از کراجکي به‌دست مي‏آيد، اين است که از ديد ايشان صفات الهي معنادار بوده و بسياري از آن‌ها بر ‌معناي حقيقي خود حمل مي‏شوند و شماري از آن‌ها را نيز بايد بر معناي مجازي حمل کرد. به سخن ديگر، مسلک ايشان در باب تفسير صفات الهي اشتراک معنوي در برخي صفات و تأويل روايي در تفسير برخي صفات است.

یکی از عبارات مشهور در افواه عوام و خواص، عبارت «الصلاة معراج المؤمن» است. این عبارت در علوم مختلف به انحاء گوناگون مورد استناد و استفاده قرار گرفته است؛ از این رو، این نوشتار ضمن اشاره به موارد استناد به این عبارت، در صدد بررسی سندی و محتوایی آن بر آمده است. عبارت مورد بحث، در میان دانشمندان و نویسندگان دینی، با دو رویکرد عمده مواجه است: برخی آن را روایت تلقّی کرده و به پیامبر اکرم نسبت می‌دهند؛ در مقابل برخی آن را عبارتی برداشت شده از روایات یا درایتی از برخی علمای متأخّر می‌دانند. گرچه در کتب غیر روایی این عبارت روایت تلقّی شده است، لکن پژوهش نگارنده نشان از آن دارد که چنین عبارتی در هیچ یک از کتب روایی فریقین به عنوان روایت نقل نشده است.؛ تنها مرحوم مجلسی در کتاب اعتقادات خود آن را بدون ذکر سند، به پیامبر اکرم نسبت داده است؛ در تفسیر محتوای عبارت نیز چهار رویکرد در این نوشتار نقل و مطرح شده است؛ لکن به نظر نگارنده تفسیر صحیح آن همان تلقّی رایج است که معراج اسم آلت بوده و معنای نهایی عبارت چنین خواهد بود: «نماز وسیله عروج و تعالی روحی مؤمن است.»

داشتن تصوّری صحیح از اصطلاحات موجود در هر علم، از رموز موفّقیت در یادگیری آن علم است. «مبادی احکامیه» اصطلاحی نوین است که در کتب اصولی متأخّر رایج شده و در آثار پیشین اصولی اثری از آن به چشم نمی‌خورد. برخی دانشمندان علم اصول، اصطلاح مبادی احکامیه را به عنوان اصطلاحی سوّم در ردیف اصطلاح مبادی تصوّریه و تصدیقیه علم اصول، تلقّی نموده‌اند؛ در مقابل برخی دیگر سعی بر آن دارند که مبادی احکامیّه را در دو اصطلاح مذکور داخل نمایند. مراد دانشمندان اصول از «مبادی احکامیّه» سلسله بحث‌هایی است پیرامون خود حکم شرعی با صرف نظر از تعلّق به موضوعی خاص؛ و مباحثی همچون تعریف حکم شرعی، تقسیم حکم شرعی به وضعی و تکلیفی و ظاهری و واقعی، تضادّ احکام با یکدیگر، استقلالى بودن جعل در احکام وضعى یا انتزاعی بودن آن‌ها از جعل احکام تکلیفى، وجود ملازمه بین احکام، امکان اجتماع امر و نهى و غیره از مباحثى هستند که در این عنوان قرار مى‌گیرند.