جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«خودشناسی» یا «معرفـه‌النفس» از مهم­ترین مباحثی است که علمای اخلاق، عرفا و فلاسفه از دیرباز بر آن تأکید داشته‌اند. حکما و عارفان مسلمان، مبتنی بر آیات قرآن و احادیث، به‌ویژه حدیث معروف «مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه» مهم‌ترین راه شناخت خدا را از مسیر معرفت حقیقی به «خود» دانسته‌اند. مولوی و جامی نیز در آثار خود، به‌ویژه اشعار عرفانی، به شیوه­های گوناگون به خودشناسی و اهمیت و آثار آن اشاره کرده‌اند؛ مولوی خودشناسی را جوهر جمیع دانش­ها و نشناختن حقیقت خود را آفت جهان بشری دانسته و تصفیۀ باطن را راهی برای وصول به حقیقت الهیِ انسان برشمرده‌است؛ جامی نیز، از تابعان مولوی، در آثار مختلف خود از ضرورت خودشناسی، با هدف نائل شدن به ساحت قرب حق، سخن گفته‌است. یافته‌های این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته‌است، نشان می‌دهد که هردو شاعر، با تأکید بر وصول به حق از مسیر خودشناسی، شروطی را برای تحقّق این امر نیز ذکر کرده‌اند؛ مولوی و جامی به عشق الهی به‌عنوان مقدّمه‌ای برای خالی شدن از نفسانیات باور دارند و معتقدند آدمی، از رهگذر جهاد با نفس، التزام به اعمال عبودی، عزلت، خلوت و شب‌زنده‌داری، قطع تعلّق از غیر و مراقبه دائم می‌تواند به جایگاه حقیقی خود برسد.

پژوهش در ادبیات عرفانی معاصرِ افغانستان از حوزه‌های مغفول است، درحالی‌که در دورۀ معاصر، با وجود مسائل و مشکلات این کشور، ادبیات کم‌وبیش فعال بوده ‌است. در پژوهش حاضر، سه شاعر عارف ـ مستان‌شاه، مجنون‌شاه و حیدری وجودی ـ که در فاصلۀ زمانی صدواند سال اخیر می‌زیسته‌اند، اجمالاً معرفی و موضوعِ آشنا و دیرپای ادب عرفانی یعنی عشق در اشعار آنها واکاوی شده ‌است. این پژوهش، با­ روش توصیفی ـ تحلیلی، به‌دنبال پاسخ این پرسش‌هاست که اشتراک‌ها و تفاوت‌های اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که پیرو طریقت چِشتیه‌اند با حیدری وجودی که پیرو طریقت نقشبندیه است، در این حوزة مفهومی چیست؟ عشق،‌ به‌مثابه شرط وصول به کمال و معرفت­ الله، در نظام هستی­شناسانۀ طریقت چشتیه و نقشبندیه چه جایگاهی دارد؟ و مباحث مهمی همچون تقابل عشق‌وعقل و نسبت عشق مجازی با حقیقی در اشعار سه شاعر نامبرده چگونه بازتاب یافته ‌­است؟ نتایج نشان می ­دهد هر سه شاعر، به‌گونه‌ای متأثر از وحدت وجود و وحدت شهود، عشق را منشأ جهان هستی و تعریف‌ناپذیر دانسته و آن را عالم وحدت و مقصود غایی سالک معرّفی کرده‌اند که او را از نام‌وننگ فارغ می­سازد. در اشعار مجنون‌شاه و مستان‌شاه کابلی که شوروحال عرفانی‌شان تاحدی یادآور حال‌وهوای غزل‌های مولانا جلال‌الدین است و همچنین در اشعار حیدری وجودی که متأثر از دمسازی طولانی وی با مثنوی مولاناست، عشق حقیقی صورت تکامل­یافتۀ عشق مجازی دانسته‌­ شده و درخصوص تقابل عشق‌وعقل نیز هرسه شاعر عشق را بر عقل برتری داده‌اند.