جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهومِ «صورت» کلیدِ اساسیِ فهمِ بازار بهشت نزدِ ابن‌عربی‌ست و نگاهِ عارفان متقدّم نسبت به این موضوع فقط وصفِ مختصری‌ست که آن هم ناشی از شهرتِ روایتِ «سوق الجنه» در سنّتِ اسلامی‌ می‌باشد. از منظرِ ابن‌عربی که بیش از همه و به نحوِ خاصّی به بازار بهشت پرداخته است، کارکردها و اندیشه‌های عرفانیِ ‌‌مختلفی تحلیل و استنباط شده که از این قرار است: 1- بازار بهشت به عنوان پلی ارتباطی با جهان‌های دیگر 2- بازار بهشت مکانی برای طلب هر چیز 3- تفاوتِ خرید و فروش در بازار بهشت 4- فرق میان عالم جسم و عالم مجرّد تفاوتی اعتباری‌ست نه حقیقی 5- بازار بهشت در برزخ یا پس از قیامت 6- بازار بهشت و تکامل نفس 7- بازار بهشت و اتساع علم الهی. آنچه این مفهوم را به ابن‌عربی و اندیشة او گره می‌زند تفصیلِ معرفتیِ اوست که در مواردی منحصر به فرد به نظر می‌رسد.

تغییر رویکرد مسیحیت در قالب نهضت اصلاح دینی به زیست این‌جهانی در زمینة فعالیت‌های اقتصادی چون کار و آموزش غیردینی و سکولار چون دانشگاه‌ها انجامیده و از این رو به این پرسش پاسخ داده می‌شود که چگونه آموزه‌های دینی می‌توانند نقش بسزایی در کیفیت زیست این‌جهانی ایفا کنند و در تحولات فرهنگ عمومی جامعه و قالب‌های سیاسی، اقتصادی و آموزشی اثرگذار باشند. از آن رو که در نهضت اصلاح دینی اتوریته‌های شخصی و نهادینه شده چون کلیسا حذف شدند، لوتر با ارائه تفسیری جدید از کتاب مقدس راهی دیگر در فهم دین گشود که مروّج نگاهی این جهانی به دین بود. به عوامل تأثیرگذار دیگر در این تغییرِ رویکرد در آموزه‌های لوتر و کالون و نهضت اصلاح دینی در قالب پیوریتن‌ها پرداخته شده که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1- تغییر نگاه به دنیا و استفاده از آن برای نشان دادن عظمت الهی در قالب ثروت اندوزی و ایجاد شغل و... 2- تغییر نگرش در مفهوم کار و ایجاد روحیة کار برای اهداف جمعی 3- تغییر معادلة رستگاری اخروی و نیاز آن به رستگاری دنیوی حداقل در مفهوم دریافت بشارت رستگاری 4- تغییر قالب‌های سیاسی 5- پذیرش اختلاف طبقاتی و... همینطور آثار این رویکرد نیز در قالب آمارِ رشد دانشگاهها و دیگر شاخص‌های رشد آموزشی و البته شاخص‌های رشد اقتصادی واکاوی شده‌اند.

در مقاله پیش رو دیدگاه رنه گنون در باب رویکرد صحیح در مطالعات هندویی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این راستا نگاه گنون در چارچوب نقد به نگاه علمی و تاریخی مطرح می‌شود که در مقابل نگاه وی قرار دارد. به نظر گنون تقسیم‌بندی به دو نگاه غربی و شرقی به طور کلّی توجیه‌پذیر بوده و نگاه غربی دارای خلل‌های جدّی‌ست که نمی‌تواند درک درستی از تعالیم شرقی به خصوص هندویی داشته باشد. از این رو صلاحیت کلّی غرب را در فهم شرق زیر سؤال برده و برای آن دلایلی را ذکر می‌کند که می‌توان به عدم درک روح زبان شرقی و عدم نگاه درون دینی اشاره کرد. در مقابل؛ اصولی لازم برای درک این تعالیم برگرفته از آثار او مورد بررسی خواهد بود؛ 1- داشتن نگاهی ثبات‌گرا نه تکامل‌گرا 2- باور به متافیزیک و اثرات آن 3- درک روح زبان هندویی 4- داشتن نگاهی همدلانه و درون دینی 5- داشتن نگاهی رمزوار و نمادین که در این مقاله بدان‌ها پرداخته شده است.

در این مقاله ابتدا معانی مختلف استغناء در ادبیات صوفیه و سپس تعریف عطار، مبنی بر استغناءِ حق بررسی شده و ریشه‌های کلامی این مفهوم مورد بحث قرار گرفته که چگونه این مفهوم از آموزه‌های ابوالحسن اشعری برخاسته است و همان معنی نزد اشاعره از بی‌علتی حق و موقوف نبودن حق به علت و اغراض در اشعار عطار، در قالب مفهوم استغناء دیده می‌شود. سپس به ذکر نمونه‌های مشابه یا عینی این مفهوم در دیگر آثار عرفانی چون گلشن راز شبستری، پرداخته شده است. عطار برای اولین­بار به صراحت چنین مفهومی را جزئی از مقامات هفت‌گانۀ سلوک قرار داده است، با این­حال برخی، تعبیر نادرستی از استغناءِ مورد نظر عطار داشته‌اند و منظور از آن­را استغناءِ سالک دانسته‌اند. برای درک استغناء، ابتدا مفاهیم زمینه‌ای چون مالک­الملک بودن، مشیئتِ مطلقِ حق و بی‌علّتی در کنار حکمت آن واکاوی گردید. استغناءِ نزد عطار، استغناءِ حق است؛ چنان­که او را وجودی بی‌نیاز به تصویر می‌کشد و این بی‌نیازی به نتایجی چون خوف از سرانجام خود و حیرت سالک از فعل الهی، کم­رنگ شدن نقش ریاضات و عبادات می‌انجامد.

اگر سلوک را مجموعة خصوصیات زیست عملی در مقابل محتوای معرفتیِ شهود که در تبیین نظام هستی و معرفت حق به کار میآید، در نظر بگیریم، آنگاه میتوانیم درباره نسبت میان آن در عرفان عارفان بزرگی چون مولانا سخن بگوییم. در این مقاله با روش تفسیری، کوشیده‌ایم نشان دهیم که چگونه ویژگی‌های سلوکی مولانا در تناظر و تناسب با ویژگی‌هایِ معرفتیِ شهودیِ اوست، لذا در دو ساحت (1)صدق شهود و(2)کیفیت معرفتی شهود به ابعاد گوناگون این نسبت پرداخته‌ایم. در عرفان مولانا لزوم تصفیة نفس با اموری چون ستایش عابدانه در قالب نماز و ذکر و تبعیت از شریعت بسیار مهم تلقی می‌شوند، در کنار این امور بنا به ‌مراتب سلوک در درجات مختلفِ آدمیان، کیفیت شهود هم درجات مختلفی دارد. این مدعا را در عرفان مولانا میتوان با ذکر ویژگی‌های سلوک و شهود او نشان داد و این تناظر و تناسب را آشکار ساخت. پاکی و خلوص سالک برای اتصال با منبع الهیِ شهود مرتبط با صدق شهود است. همچنین رویکرد سبب‌سوزیِ مولانا در سلوک و مقید نبودن به رسومی ثابت و پایبند نبودن او به فرمالیسم صوفیانه متناظر با نگاه شهودی او مبنی بر مقید نبودن عالم به اسباب ثابت و ضروری و انکار رابطة ضروری علّی و معلولی است؛ همچنین است تناظر و تناسب شهود خدایی عاشق همراه با اراده‌ای عاشقانه متناظر با سلوک عشق‌محور. در حقیقت توصیف ویژگی‌های اصلی سلوک و شهود مولانا و قرار دادن آن‌ها در تناظر با یکدیگر، به مثابه یک کل مرتبط به هم، سنخیت میان آن‌ها را به تصویر می‌کشد.