جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کیسانیه از نخستین نحله‌های جداشده از شیعه و یکی از فرق مهم سده‌های اولیۀ اسلامی بوده که پیدایش آن با قیام مختار و ادعای جانشینی و امامت محمد حنفیه همراه است. سخن از مناسبات میان کیسانیه و امامیه کمک شایانی به شناخت تاریخ و اندیشۀ شیعه خواهد کرد. ازاین‌رو این پژوهش به‌عنوان سؤال اصلی به بررسی مناسبات میان این دو گروه در بازۀ زمانی حضور امامان پرداخته است. ازآنجاکه در ابتدای امر کیسانیه و امامیه تفاوت زیادی از نظر اندیشه و آراء نداشته و صرفاً در مصداق امامت با یکدیگر اختلاف داشته‌اند، تعاملات میان این دو گروه بیشتر به‌صورت همگرایی ظاهرشده است. هرچند امامیه در این دوره به ردّ امامت محمد حنفیه پرداخته و به آگاه‌سازی جامعۀ شیعه در برابر عدم صلاحیت محمد حنفیه در قبول ردای امامت می‌پردازد. اما بانفوذ جریان غلات در درون کیسانیه که عملاً اندیشه‌های اصیل کیسانیه را دگرگون می‌کند این مناسبات بیشتر به‌صورت تقابل‌های فرهنگی و اجتماعی به منصۀ ظهور رسیده است. همچنین امامیه از ورود به هرگونه تحرکات سیاسی کیسانیه در این زمان به‌شدت خودداری کرده‌اند.

امامیه و زیدیه در کنار اختلافات با یکدیگر که واگرایی دو گروه از یکدیگر را به دنبال داشت، اشتراکاتی را نیز دارند که سبب هم‌گرایی آن‌ها شده است. این نوشتار با انتخاب بازۀ زمانی عصر حضور ائمه و بخش‌های آغازین غیبت صغری، مناسبات علمی ـ فرهنگی امامیه و زیدیه را بررسی می‌کند. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که امامیه و زیدیه تعاملات علمی خوبی را بهویژه در زمان صادقین داشته‌اند. هرچند اختلاف در پاره‌ای از مسائل اعتقادی از جمله امامت و ویژگی‌های امام، سبب بروز مناقشاتی میان دو گروه شد. این اختلاف دیدگاه به‌مرورزمان و با هویتبخشی به زیدیه در کتب ردیه نویسی علیه امامیه شکل تازه‌ای به خود گرفت. اگرچه امامیه در عرصۀ ردیهنویسی بر زیدیه پیشتاز بوده است. با این ‌وجود در بازۀ زمانی مورد نظر دو گروه آثار انتقادی چندانی علیه یکدیگر ارائه نداده‌اند. روی‌گردانی دو گروه از مذهب یکدیگر از دیگر پدیده‌های فرهنگی میان دو فرقه است که در این بازۀ زمانی شاهد آن هستیم.

برخورداری امام از علمی خاص و ویژه، که از جانب خداوند است، مورد اختلاف متکلمان امامی نیست؛ اما آنان همواره در دو مسئلۀ محوری پیرامون علم امام، اختلاف کرده‌اند: یکی گسترۀ علم امام و دیگری منابع علم امام. در روایات، منابع و سرچشمه‌های متعددی برای علم امام بیان شده است. اندیشمندان قم در کتاب‌های خود، روایاتی را ذکر و منابع علم امام را بیان کرده‌اند. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی، به دنبال پاسخ به این پرسش است که دیدگاه اندیشمندان مدرسۀ کلامی قم دربارۀ منابع علم امام چه بوده است؟ این پژوهش با بررسی دیدگاه سه شخصیت ممتاز از سه جریان فکری حاکم بر قم، به این نتیجه رسیده است که این جریان­ها، ضمن پذیرش علم ویژه برای امام، به فراخور رویکردهای خود، در بیان و ذکر منابع علم امام با یکدیگر اختلاف­نظر داشته‌اند. «الهامی» و «وراثت» دو عنوان مهم برای منابع علم امام است که این مشایخ در آثار خود به آنها اشاره کرده‌اند.