جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی ارتباط متقابل فرم و محتوا در آثار عرفانی - ادبی علاوه بر تبیین کارکرد‌های عناصر دخیل در آن متون، انگیزه‌های مؤلف را از نگارش آن اثر نشان می‌دهد. مصباح الهدایه اثر معروف و برجستۀ عرفانی عزالدین محمود کاشانی در قرن هشتم هـ است که در زمینۀ عرفان نظری نگاشته شده است. مؤلف با گسترش تبویب آرای نظری صوفیه، استشهاد به اقوال ایشان و توجه افراطی به ساختار موسیقایی کلام می‌کوشد از زبان تصوف که در قرن هشتم هیچ‌گونه صدق عاطفی و تجربۀ نفسانی ندارد، آشنایی‌زدایی کند؛ اما این توجه افراطی به ساحت موسیقایی زبان، جز مبتذل‌ساختن آن و مرموز و مغموض‌ساختن کلام نتیجه‌ای در پی ندارد و هرگز از تجارب اصیل عرفا در سده‌های نخستین خبر نمی‌دهد. نگارندگان در این نوشتار با تبیین انگیزه‌ها و عوامل درون‌متنی و برون‌متنی به تحلیل چرایی کاربرد آگاهانه موسیقی در کتاب مصباح الهدایه می‌پردازند. به‌طورکلی، فقر تجارب اصیل عرفانی در قرن هشتم، تقلید از ساحت لفظی زبان عرفانی ابن‌عربی در تکوین عوالم عرفانی – موسیقایی، سبک فنّی و قابلیت ساختارهای صرفی و اشتقاقی زبان عربی ازجملۀ اسباب و انگیزه‌های مؤلف از کاربرد آگاهانۀ موسیقیِ کلام بوده است. علاوه‌براین، بررسی تطبیقی متن مصباح الهدایه با منابع عربی آن و کیفیت تأثیرپذیری مؤلف از سخنان صوفیه، نشان می‌دهد که مؤلف در بهره‌گیری از مضمون سخن مشایخ، استشهاد به سخنان ایشان و گسترش محور افقی کلام مشایخ، ساحت موسیقایی کلام را تقویت کرده است.

حکیم سنایی غزنوی (ف 536 ه‍.ق)، شاعر دوران‌ساز ادبیات عرفانی فارسی، در تدوین نظام اخلاقی ـ عرفانی خود و در تبیین هفت گناه کبیرۀ اخلاقیِ «آز، شهوت، خشم، کِبر، رشک، بخل و کینه»، هم از میراث فرهنگ اسلامی و هم میراث مزداپرستی باستان بهره می‌گیرد. وی با رویکردی تحذیری و بنا بر ذهنیت قرآنی خود، از این هفت خوی بهیمی به‌عنوانِ «هفت درِ دوزخ» و بنا بر گرایش همدلانه به فرهنگ اساطیری ایران باستان، از این خوی‌ها به‌عنوانِ «دیو» یاد می‌کند. از فحوای کلام سنایی چنین برمی‌آید که ظاهراً نخستین‌بار زرتشت، پیامبر مزداپرستی، به این هفت خوی بهیمی اشاره کرده است و بعدها این هفت خوی به‌عنوانِ «هفت درِ دوزخ» به آثار عارفان مسلمان راه یافته است. نویسندگان در این نوشتار کوشیده‌اند که با یک نگاه تطبیقی به اشعار سنایی در حوزۀ گناهان کبیرۀ اخلاقی، این اشعار را تحلیل کنند و وجوه اشتراک این هفت گناه کبیرۀ اخلاقی را با ماهیت و کارکردِ دیوها در اوستا و دیگر منابع مزدایی نشان دهند. افزون بر این نگارندگان با گزارش صُوَر تمثلی این هفت گناه کبیرۀ اخلاقی در حدیقه ‌الحقیقه و دیوان سنایی، خاستگاه اساطیری، روایی و بلاغی و حکمی آن‌ها را نشان داده‌اند. «تکرار و توالی این هفت خوی‌ بهیمی»، «دیو‌بودن این خوی‌ها‌»، «آفریدگان و همکارانِ‌ اهریمن ‌بودن این دیو‌ها»، «در تن لانه‌داشتنِ این دیوها» و «دوزخی‌بودن متصفان به این خوی‌ها» همسویی اندیشۀ سنایی را با برخی از باورهای مزدایی نشان می‌دهد. افزون بر آن، فراتر از آموزه‌های قرآنی، تنفر سنایی از خرفستران و اعتقاد تلویحی به وجود استقلالی یا تلفیقی دیوان،‌ به‌جز ابلیس، جنیان و اهرمن، بر بنیاد نگاه همدلانه و آشکار به مزداپرستی نیز شایسته توجه است.

حدیقه ‌الحقیقه حکیم سنایی در حدّ واسط قلمرو شریعت و طریقت قرار دارد. در این کتاب بنا بر روحیۀ شریعت‌مدار و زاهدانۀ سنایی، گناهان کبیرۀ شناختی (شرک و...) و گناهان کبیرۀ رفتاری (لِواط و...) نمود یافته و با توجه به طریقۀ عرفانی سنایی، هفت گناه اخلاقیِ آز، شهوت، کبر، بُخل، خشم، حقد، حسد به‌عنوان «هفت درِ دوزخ» معرفی شده است. بررسی و بازتاب انواع گناهان کبیرۀ شناختی، رفتاری و اخلاقی در حدیقۀ سنایی و به دست دادن زنجیرۀ علّی این گناهان با توجه به سرچشمه‌های قرآنی و روایی و حکمی آن و زمینۀ اجتماعی عصر سنایی، ما را به این حقیقت می‌رساند که هفت گناه کبیرۀ اخلاقی در کلام او زمینۀ علّی دیگر گناهان کبیرۀ شناختی و رفتاری هستند و این مهم در جای خود گره‌خوردگی شریعت و طریقت را در سبک حدیقۀ سنایی تبیین می‌سازد. بنابراین سنایی نه‌تنها به‌عنوان یک واعظِ زاهد و یک شاعرِ عارف، بلکه به‌عنوان یک منتقد جدی اجتماعی، با گناهان و رذایل اخلاقی عصر خود مبارزه می‌کند. این پژوهش در جای خود اهمیت و سازوکار عنصر اخلاق را در پیشگیری از گناهان در نظام عرفانی سنایی نشان می‌دهد.