جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر کنونی، پژوهشگران غیر مسلمان زیادی که به آنان مستشرق گفته می‌شود، پدیدار شده‌اند که با تکیه بر روش‌های رایج در سرزمین خودشان کتاب‌هایی درباره اسلام و مسلمانان تألیف کرده‌اند بدون این‌که آن روش‌های مورد استفاده در کتاب‌هایشان را بیان کنند، اما کسی که کتاب‌های آنان را می‌خواند و دنبال می‌کند، متوجه می‌شود که آن‌ها تحت تأثیر محیط‌هایی که در آن بزرگ شده‌اند، رویکردهای متعددی را دنبال کرده‌اند. آنها در ارزیابی‌هایی که از اسلام و شخصیت‌های اسلامی ارائه داده‌اند به سه گروه موافق، مخالف و منصف تقسیم شده‌اند. از جمله شخصیت-های اسلامی که این مستشرقان به آن‌ها پرداخته‌اند، امام علی علیه السلام پسر عموی پیامبر (ص) و همسر حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها است. آنان به موضوع خلافت و مهمترین رویدادهایی که خلافت ایشان به همراه داشت از جمله جنگ با ناکثین، قاسطین و مارقین، یا به عبارت دیگر جنگ جمل، صفین و فتنه خوارج پرداخته‌اند. پژوهشگران مسلمان در ارزیابی خود از این مستشرقان نظرات مختلفی دارند. برخی از این پژوهشگران به تلاش‌های علمی آنان را در غنی سازی کتابخانه‌های غربی و عربی و إحیاء میراث عربی و اسلامی اذعان داشته‌اند، در حالی که برخی دیگر آنها را به دسیسه و تلاش برای تحریف دین و تاریخ اسلام متهم کرده‌اند. با توجه به آن‌چه گذشت، این پژوهش که از مقدمه، سه فصل و نتایج تشکیل شده است به بررسی آراء مستشرقان درباره خلافت امام علی علیه السلام و رویدادهای زمان خلافت آن حضرت می‌پردازد، اما از آنجا که از بین مستشرقان ویلفرد مادلونگ به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است، بیشتر تمرکز این پژوهش بر آراء او قرار گرفته است. لذا در طول این پژوهش آراء آن‌ها را ذکر خواهیم نمود و در صورت ایجاب، به آن‌ها پاسخ می‌دهیم. همچنین در این پژوهش سعی شده به این سؤال اصلی پاسخ داده شود: ارزیابی نظرات مستشرقان، خصوصا ویلفرد مادولونگ درباره خلافت امام علی علیه السلام چیست؟ این پژوهش از روش استقرایی و توصیفی تحلیلی استفاده کرده است و کوشیده مطالب مربوط به خلافت امام علی علیه السلام را استقراء نماید، سپس آن‌ها را از لحاظ تاریخی دسته‌بندی و تحلیل کند. مهمترین نتایج به دست آمده عبارتند از اینکه آراء برخی از مستشرقان درباره امام علی علیه السلام با انصاف همراه است. برخی دیگر از آنان اتفاق نظر داشتند که امام علی علیه السلام در اداره دولت ناموفق بوده و این عدم موفقیت ایشان را ناشی از عدم انعطاف سیاسی ایشان دانسته‌اند. بیشتر پژوهش‌های تخصصی مستشرقان در زمینه خلافت امام علی (ع) چون بر اساس مفاهیم و اصول اشتباه بنا شده بود، جفا و ستم به امام علی علیه السلام است و علت این اشتباهات اصولی آنان پیشینه و عقاید فکری ناشی از عدم اطلاع از وقایع تاریخی و تکیه بر شبهات مطرح شده در منابع اسلامی است. همچنین مشخص شد که ویلفرد مادلونک پژوهشگری است که با انصاف و عدالت بیشتری به خلافت امام علی علیه السلام پرداخته است، زیرا او با تفصیل و روشنگری به این موضوع پرداخته است که مستشرقان کمی چنین عمل کرده‌اند.

در کتاب «جانشینی حضرت محمد»، ویلفرد مادلونگ به مساله جانشینی پیامبر اکرم (ص) با یک رویکرد ویژه پرداخته است. بر اساس قرآن، مادلونگ می‌نویسد که ابوبکر به عنوان جانشین طبیعی پیامبر تعیین نشده است و حضرت رسول (ص) نیز در حیات خود این مسئله را مشخص نکرده است. نویسنده به استدلال خود با بررسی نقش خانواده‌های پیشین پیامبران در حمایت از انبیا می‌پردازد و معتقد است که قرآن عناصری در مورد حفظ پیوند خاندانی و وراثت ذکر می‌کند، اما نسبت به جانشینی نظر تعیینی ندارد. مادلونگ نظر خاورپژوهان گذشته را مورد تردید قرار می‌دهد و با تأکید بر اهمیت قرآن، بررسی موضوع را از منابع مربوط به آثار تاریخی و قرآن پیشنهاد می‌دهد. البته، نظر وی در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ممکن است محدودیت‌هایی نیز داشته باشد. بنابراین، دیدگاه مادلونگ با توجه به استنباط‌هایش از قرآن و بررسی‌های محتوایی، به نتایج خاصی درباره مساله جانشینی پیامبر اکرم (ص) رسیده است. در این کتاب، مادلونگ به استدلال‌های مختلفی برای رد جانشینی طبیعی ابوبکر می‌پردازد. او بر اساس تحلیل‌های کتاب‌های تاریخی و منابع اسلامی، که شامل قرآن، روایات و سیره پیامبر است، به نتیجه می‌رسد که عده‌ای از مورخان به استنباط جانشینی ابوبکر رسیده‌اند، به نظر وی، این نتیجه بر اساس تفسیرهایی است که ممکن است به خصوصیات و توصیات مرتبط با پیامبر اکرم (ص) و برخی از صحابه مانند حضرت علی (ع) جلب توجه کند. اگرچه مادلونگ این یافته‌ها را به عنوان نتایج خود قرار داده است، اما باید توجه داشت که نظریات و تأویلات او می‌توانند مورد بحث و بررسی بیشتر و تحلیل دقیق‌تری قرار بگیرند. همچنین باید به این موضوع توجه کرد که نظر مادلونگ فقط یکی از بسیاری از نظرات و تفسیرها درباره جانشینی پیامبر اکرم (ص) است و دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد که ممکن است با آن مغایرت داشته باشد. تحقیق حاضر با هدف بررسی و تحلیل مسأله جانشینی پیامبر اکرم (ص)، با تمرکز بر دیدگاه‌های مادلونگ انجام شده است. این تحقیق به دنبال ارائه یک بررسی منصفانه و دقیق از استدلالات و ایده‌های مادلونگ و نقدهای قابل ارائه نسبت به آن است. با توجه به اهمیت ویژه‌ای که مسئله جانشینی پیامبر اکرم (ص) در فرهنگ اسلامی دارد، این تحقیق سعی می‌کند تا با بهره‌گیری از منابع مختلف شامل قرآن، سیره و روایات، به بررسی صحت و مبانی استدلال‌های مادلونگ بپردازد و با معرفی نظرات دیگر محققان و علمای دینی، زمینه‌ها و عوامل مختلفی که در پشت استدلال‌ها و تفسیرات آنها قرار دارد، را روشن کند. در نتیجه، این تحقیق سعی دارد با شناسایی و تجزیه و تحلیل دیدگاه‌های مادلونگ و دیگر نقدهای موجود، در پایان به نتیجه‌گیری منسجمی دست یابد و براساس آن، علمی‌ترین رویکرد‌ها را برای مطالعه و بررسی مسأله جانشینی پیامبر اکرم (ص) ارائه دهد.

جامعه شیعی به‌‌طور سنتی به آثار گروه‌‌های اسلامی به ویژه اهل تسنن، توجه کرده است. توجه به مستشرقان و دیدگاه‌‌های آن‌‌ها به دلیل فعالیت‌‌هایشان در دانشگاه‌‌ها و جوامع غیرشیعی، اهمیت بیشتری دارد. مطالعات مادلونگ از نظر روش شناسی، گسترش زبانی و ارتباط با مخاطب بیشتر است. برخی از شیعه شناسان غربی پژوهش‌‌های مهمی انجام داده‌‌اند‌‌ که می‌‌توان از آنها بهره برد این تحقیقات به ویژه به‌‌دلیل نوآوری در روش‌‌های پژوهشی برای محققان در عرصه‌‌ی اسلام شناسی و شیعه شناسی مفید و اثرگذار است. ویلفرد مادلونگ یکی از برجسته‌‌ترین شیعه شناسان معاصر است که تأثیر زیادی در معرفی تشیع به غرب داشته است. از مهمترین آثار وی که به تقیه پرداخته عبارتند از: مقاله‌‌های Calipfs/1976) (IMAMA.1986.3) و (IMAMATE/1995/7/114.119) و (ISMA/1997/4). مادلونگ همچنین در دو مقاله اسماعیلیان نخستین (1370) و "تقیه" (1398) که به‌‌صورت مشترک با علی معموری در دائره‌‌المعارف بزرگ اسلامی به چاپ رسیده؛ و قسمت تقیه در نزد اسماعیلیه را وی تألیف نموده است؛ بر این عقیده است که اعتقاد اسماعیلیه در تقیه همانند امامیه است. از نظر مادلونگ تقیه در هر زمینه‌‌ای اعم از کتمان یا پنهان، شامل پوشیده داشتن حقایق باطنی دین هر چند تا حدی با انگیزه ای متفاوت است و این کار برای اسماعیلیه واجب است و در طول تاریخ، خود را در شرایط و اوضاع و احوال خصمانه دینی. همیشه به نقل عمل کرده‌‌اند(دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1400: 3/71-85). مادلونگ درخصوص نماز ابوبکر در زمان حیات رسول الله (صلی الله و علیه و آلی و سلم). به بستن درب‌‌های مسجد اشاره کرده که به دلیل عدم ارجاع دقیق به منابع در برخی از موارد تکمیل نبودن گستره‌‌ی منابع، اشتباه درباره‌‌ی صدور کلام و مانند آن مربوط می‌‌شود(خانی مقدم، 1385 : 19،25، 181). او مواضع امام علی (ع) درباره‌‌ی حوادث بعد از رحلت رسول الله (ص) را نوعی عقب نشینی و تسلیم شدن نسبت به ادعای خود و بر اثر فشار مسلمانان می‌‌داند(مادلونگ، 1388، 43). همچنین درخصوص صلح امام حسن (ع) و قیام امام حسین (علیه السلام) با توجه به گزارش‌‌هایی که از طبقات الکبری ابن‌‌سعد آورده، اقدام امامین را ناهمگرا و نوعی اقدام تلافی جویانه تلقی می‌‌کند که نسبتی با سیره اهل بیت‌‌(ع) ندارد(Madelung, HOSAIN , 2004/43). یکی دیگر از ابعاد توجه مادلونگ درخصوص تقیه در مقاله "ابن عباس" است. بنا بر اعتقاد مادلونگ؛ او بدون آنکه وجوه اثرگذاری و دلیل تمایز ابن عباس و مستندات کافی ارایه دهد درصدد است تا نشان دهد تا آموزه‌‌های ابن عباس تأثیر بسزایی بر عقاید و فقه شیعیان امامی نخستین داشته است. و حتی بعضاً آن را بر امام علی (علیه السلام) ترجیح می‌‌دادند. (Madelung , Abd Allāh b. al-ʿAbbās, 1998:13,25) .در عین‌‌حال مادلونگ در گزارش‌‌های مشابه و معارض که گاه به‌‌خاطر عواملی چون تقیه ایجاد شده است؛ توجهی نکرده و فهم درستی از آن به دست نیاورده است(رحیمی و آدینه وند، 1395، شماره 24).

پژوهش‌های خاورشناسان دربارۀ الکافی الکلینی در سده معاصر هر چند دوره‌های متنوع با رویکردهای متعدد را تجربه کرده است؛ ولی تحلیل روند و برایند این جریان حدیث‌پژوهی نوآمد در بازشناسی حدیث شیعه گویای این مهم است که این جریان هنوز در گام نخستین خود در شناخت و ارزیابی الکافی الکلینی قرار دارد و تا رسیدن به پژوهش‌های فاخر و ممتاز در تحلیل و نقد این کتاب حدیثی شیعه فاصله زیادی دارد؛ بنابراین تا کنون تک‌نگاری جامع، فاخر و برتری از سوی خاورشناسان در الکافی‌پژوهی ارائه نشده است و تعداد خاورشناسانی که به پژوهش درباره الکافی کلینی پرداخته‌اند، چندان فراوان نیستند. این مهم خود نتیجه علل و زمینه‌های مختلفی است که از جمله مهم‌ترین آنها توجه دیرهنگام غرب در آشنایی درست و عمیق با مذهب شیعه و اسلام شیعی است که در فراوانی و کیفیت محتوایی پژوهش‌های شیعه‌شناسی ایشان و به طور خاص پژوهش درباره جوامع حدیثی شیعه از جمله الکافی کلینی اثر نهاده است. پژوهش‌های سده معاصر خاورشناسان درباره الکافی کلینی به سه دوره تاریخی متمایز از همدیگر تفکیک‌پذیر است: دورۀ فقر و بحران آگاهی، دورۀ درنگ در مضامین برگزیده، دورۀ تحول در رویکرد و مسئله. پژوهش‌های خاورشناسان درباره الکافی کلینی به دو رویکرد انتقادی و ناهمدلانه و رویکرد خنثی و محض تقسیم‌پذیر است. شخصیت‌هایی چون ویلفرد مادلونگ، آندره نیومن، رابرت گلیو، تمیمه دائو و... از جمله مهم‌ترین خاورشناسانی هستند که درباره الکافی کلینی پژوهش‌هایی را در قالب مدخل دایرة المعارفی، مقاله مستقل و جستاری از کتاب منتشر کرده‌اند. تحلیل مضامین اصلی این پژوهش‌ها مسئله اصلی پژوهه حاضر است.

کتاب امام قاسم بن ابراهیم و اصول اعتقادی زیدیّه یکی از آثار درخور توجّه ویلفِرد مادِلونگ، اسلام‌پژوه دانشور و نامور معاصر است. پس از گذشت بیش از نیم‌قرن از انتشار اصل این کتاب به زبان آلمانی، به‌تازگی، برگردانی فارسی از آن به قلم خانم شیرین شادفر نشر یافته است. ترجمۀ نامبرده، چنانچه با دقّت و صحّت و بازبینی افزون‌تری صورت می‌پذیرفت، اثری سودمندتر و پسندیده‌تر می‌نمود. برخی از مهمترین اشکالات عیان در این برگردان عبارتست از: نارسا و نامفهوم بودن شمار زیادی از جملات و عبارات، نثر مغلق و پریشان و غیر روان، ترجمه‌های نادرست یا غیر دقیق، لغزش در ضبط اسامی و اَعلام، و خطاهای ویرایشی و نگارشی و حروف‌نگاشتی.

مقاله حاضر با هدف بررسی گزارش‌های موجود در مدخل «امامت» دایرة‌المعارف اسلام لیدن هلند (EI2) و در پاسخ به این پرسش‌ها نگاشته شده است که باورهای شیعیان دوازده‌امامی تا چه میزان در مقاله «امامت» منعکس شده و اعتبار و اصالت این گزارش‌ها در منابع معتبر شیعی تا چه میزان تأییدپذیر است؟ مسئله اصلی به سه حوزه ساختارشناختی، محتواشناختی و روش‌شناختی تجزیه می‌شود و در این مقاله به دو بخش اول می‌پردازیم. یافته‌های پژوهش حاکی است که محتوای مقاله قابلیت بالایی دارد که تلقی به قبول گردد یا دست‌کم تفسیر درست و منطبق با منابع معتبر شیعی از آن ارائه شود، اما اختصار و ایجاز مقاله در بخش‌های گوناگون به تصویر ارائه‌شده از آموزه امامت صدمه زده است. دسته‌بندی خوارج در میان شیعیان و نپرداختن به برخی زیرموضوعات امامت از مشکلات و توجه به اهمیت موضوع و نیز دسته‌بندی امامت در موضوعات اصولی از نقاط قوت ساختارشناختی مقاله است. در بخش محتواشناسی اغلب گزارش‌ها را به صورت کلی می‌توان پذیرفت، اما نواقص و ناگفته‌های ضروری مقاله غیرقابل چشم‌پوشی ارزیابی می‌شود. نوشتار حاضر در بخش گردآوری مطالب از روش کتابخانه‌ای استفاده کرده و در بخش اندیشه‌ورزی از روش تحلیلی و مقایسه‌ای بهره برده است.

در صد سال اخیر، تلاش مستشرقان در تعیین زمان ساخت و انتشار روایات اسلامی، عرصه‌های موضوعی مختلفی را در بر گرفته است. در این میان، تعدادی از محققان غربی با تمرکز بر احادیث مهدوی، از الگوهای چندگانه‌ای برای تاریخ‌گذاری آن‌ها بهره برده‌اند. بررسی تحلیلی و انتقادی مهم‌ترین کارهای مستشرقان در زمینه تاریخ‌گذاری احادیث مربوط به نام و نسب امام مهدی؟عج؟؛ موضوع نوشتار جاری است. در این زمینه به طور خاص سه کار پژوهشی شاخص از مادلونگ، گورکه و ایلاد وصف تحلیل گردیده و وجوه مثبت و منفی آن‌ها مشخص شده‌اند. بنابر یافته پژوهش جاری، به‌‌رغم سودمندی استفاده از روش‌های مرسوم تاریخ‌گذاری روایات، نتایج این روش‌ها به دلایلی همچون وجود پیش‌فرض برساخته بودن و عدم اصالت احادیث، استقصای ناتمام روایات و نیز لحاظ نکردن یا توجه گزینشی به ویژگی‌های راویان، مورد تردید و اشکال است.

این مقاله به معرفی کتاب المناظرات نوشته ابوعبدالله جعفر بن احمد بن هیثم می پردازد که توسط ویلفرد مادلونگ و پاول واکر چاپ و منتشر شده است. این اثر سندی مهم در رابطه با عقاید اسماعیلیان و عقاید آنان راجع به امامت است.