جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمال الدین ابو منصور، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی (648-726 ق)، ملقب به علامه حلی و ازمتکلمان و فقهای شیعه در قرن هشتم هجری بود. بیش از 120 کتاب در رشته های مختلف علمی مثل اصول فقه ،تفسیر ، منطق؛ کلام حاصل تلاش علمی این مرد علم و عمل است؛ از این کتابها برخی در حوزه های علمیه شیعه جزء منابع تدریس و تحقیق بشمار می آید. ایشان با تألیف کتب متنوع فقهی نقش مهمی در فقه شیعه داشتند وهمچنین با تکیه به مبانی نقلی وعقلی علم کلام را به بلند ترین جایگاه در زمان خود رساندند. به جرأت میتوان گفت که علامه حلی از فقهای تأثیر گذاردرفقه واز پرتألیف ترین وبزرگ ترین نظریه پردازان شیعه می باشند. همان گونه که می دانیم یکی از اساسی ترین جنبه های مکتب تشیع موضوع فقه است ، بسیاری از علما معتقد هستند اساس مکتب تشیع بر فقه استوار است به گونه یی که در طول تاریخ تشیع از بدو تاسیس تا امروز جایگاه ویژه ای در حکومت شیعیان داشته است و تمامی مسائل موجود و مستحدثه نیازمند ابراز نظرات فقها در مورد حلیت یا حرمت ان ها هستند. از مسائل فقهی که از ابتدای تاریخ تشیع تا به امروز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده باب دین است با فروعات آن مانند قرض و رهن و حجر میباشد و چون مباحث مالی اهمیت ویژه‌ای برای مردم دارد ، فقها از این موضوع غافل نبوده و به همین دلیل تحقیقات وتألیفاتی در این باب فقهی با نگاه به منابع وحی انجام داده اند. با توجه به اینکه بحث دین و رهن وحجربه دلیل توجه شارع به ان دارای اهمیت بوده هر فقهیی به نظریه پردازی و بررسی نظرات در این ابواب پرداخته است و بحث های زیادی در این ابواب از جنبه های مختلف صورت گرفته است بدین جهت این بحث در دورس خارج حوزه های علمیه یکی از مباحث اصلی اکثر اساتید خارج است ،خصوصا در کتاب مکاسب شیخ انصاری که پژوهش ها در این مسائل به اوج خود رسیده است. علامه در این ابواب نظریات گوناگونی داشته اند که برخی از ان ها در این پژوهش ذکر گردیده است و به بحث پیرامون ان ها و روش جمع بین آن دسته از دیدگاه ها که تعارض در بین آنها وجود دارد پرداخته شده است.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی روش و سبک رجالی در دو منبع مهم علم رجال، یعنی کتاب «خلاصه الاقوال» اثر علامه حلی و «الرجال» تألیف ابن داوود حلی اختصاص دارد. اهمیت این پژوهش از آن روست که هر دو اثر از منابع ثانویه برجسته در علم رجال شیعه به شمار می‌روند و حاوی دیدگاه‌ها، ابتکارات و اجتهادات رجالی مؤلفان خود می‌باشند. هدف اصلی تحقیق یافتن دو موضوع اساسی است: نخست، یافتن ابتکارات این دو نویسنده در تدوین آثار خود از نظر شیوه نگارش و ساختاردهی مطالب؛ دوم، یافتن اشتراکات و اختلافات این دو کتاب از نظر محتوایی. روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه مطالعه کتابخانه‌ای و مقایسه تطبیقی میان دو اثر است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هر دو مؤلف با رویکردی نظام‌مند، اطلاعات رجالی را بر اساس ترتیب الفبایی و بر پایه اصول جرح و تعدیل سامان داده‌اند. اشتراکات موجود شامل اهتمام به ضبط دقیق اسامی راویان برای جلوگیری از تحریف، اشاره به تألیفات و مصنفات آنان و ذکر برخی ویژگی‌های رجالی است. در مقابل، اختلافاتِ به کارگیری منابع و مآخذ متنوع، تفاوت در نحوه استفاده از عبارات جرح و تعدیل، شیوه بیان شرح حال راویان و میزان کاربرد رموز رجالی در هر یک از دو اثر را دربر می‌گیرد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که هرچند هر دو کتاب با هدف مشترک تدوین مبانی رجالی نگارش یافته‌اند، در سطح روش و محتوا تفاوت‌های مهمی میان آن‌ها وجود دارد.

هدف این پژوهش، بررسی روش حدیثی علامه حلی در کتاب ",مختلف الشیعه", با تحلیل معیارهای وی برای تصدیق و تضعیف احادیث و میزان تأثیر نقد وی بر احادیث در اجتهاد فقهی امامیه است. این تحقیق به چگونگی برخورد حلّی با سلسله سند و متن در روایات حدیثی و مقایسه رویکرد وی با رویکردهای دیگر علمای حدیث و فقه از جمله شیخ طوسی و ابن ادریس حلی می پردازد. این پژوهش با رویکردی تحلیلی و انتقادی، به بررسی مبانی که علامه حلّی در تشخیص روایات مقبول از روایات مردود در نظر گرفته و نقش وی در وضع قواعد جدید در نقد حدیثی امامیه پرداخته است. این تحقیق همچنین به تأثیر کاربرد حلّی از روش‌های نقد و تعدیل بر فقه شیعه می‌پردازد و اینکه چگونه تحلیل احادیث او به بازنگری در برخی از احکام فقهی که مبتنی بر سلسله سند ضعیف یا مغایر با مبانی فقهی و عقلی بودند، می‌پردازد. این تحقیق همچنین به تأثیر علامه حلّی بر فقهای بعدی می پردازد؛ زیرا رویکرد انتقادی وی به مرجعی قابل اعتماد در مطالعات فقهی و حدیثی تبدیل شد و به هدایت سیر اجتهاد فقهی امامیه در دوره‌های بعد کمک کرد. این تحقیق نشان می‌دهد که علامه حلّی تنها ناقل احادیث نبوده است؛ بلکه محققی نقّاد است که روایات را بر اساس مبانی دقیق عقلی و حدیثی، مورد ارزیابی مجدد قرار داده است که به توسعه نقد حدیثی شیعه و تقویت جایگاه اجتهاد فقهی بر اساس تحلیل و نقل و سلسله سند کمک کرده است.

مسئله ی تکلیف از مسائل پربسامد میان متکلمان و نیز دینداران می باشد و مورد چالش و محل بحث و بررسی بوده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی با تکیه بر آثار اشاعره و عدلیه به ویژه علامه حلی و غزالی درباره مهم ترین ابعاد این مسئله یعنی حقیقت، حسن، وجوب تکلیف کاووش می کند؛ تکلیف نزد اشاعره و غزالی کلام الهی برای وادار کردن مکلّفان بر انجام یا ترک کاری می باشد. اشاعره از جمله غزالی نقش عقل را منکر هستند و می گویند که اصل وجود تکلیف برای بندگان از سوی خداوند می باشد ولی آنان چون هیچ امری را بر خداوند واجب نمی دانند لذا منکر وجوب عقلی و درک و کشف آن در حوزه تکالیف و شریعت هستند و می گویند که حسن و قبح فقط شرعی است و عقل نمی تواند نظری در این رابطه داشته باشد. به همین سبب اشاعره و غزالی برخلاف عدلیه و علامه حلی، تعلق تکلیف الهی به اموری بیش از توان را نیز جایز می دانند. آنان اصل حسن تکلیف را قبول دارند ولی وجه یا وجوه حسن تکلیف و همچنین دلیلی بر وجوب آن را قبول ندارند و دلائل گوناگونی از جمله عدم وجوب و لزومی بر خداوند، عدم ملازمه میان عقل و شرع، عدم اختیار انسان در قبال اعمال و افعال خود، عدم لزوم ثواب و عقاب بر خداوند، ایجاب معرفت و طاعت خدا براساس شرع و همچنین عدم بداهت حکم عقلی درباره حسن و قبح عقلی و تحیر عقل در برابر امور شرعی و جزئیات آن وغیره بر دیدگاه خود ارائه می نمایند. ولی این ادله مورد نقد و مناقشه از سوی عدلیه قرار گرفتند و با اضافه بر ادله گوناگون دیگر از جمله درک و کشف عقلی، داشتن مصلحت و منفعت و دارای اهداف و عادلانه و حکیمانه بودن افعال خداوند، تکلیف نه تنها حَسَن است بلکه بر خداوندمتعال واجب است که برای بندگان تکالیف و شریعت را قرار دهد تا مکلفان به مصالح و منافع منحصر در تکالیف و نیز به آثار و فوائد برسند.

امامت عبارت است از جانشینی شخصی بعد از پیامبر اکرم (ص) که مسئولیت برقراری قوانین شریعت و اداره جامعه اسلامی را دارد و بر همگان تبعیت از امام واجب مطلق است. رهبری و امامت امام اگر چه نسبت به پیامبر نیابی است، ولی نسبت به کسانی که در سرای تکلیف هستند و هنوز از دنیا که دار تکلیف است نرفتهاند، اصالی است. (حلی، 709ق: 22) امامت در اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در قرآن کریم هم در آیه شریفه "قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا"(بقره ، 124) از این مقام که به حضرت ابراهیم(ع) عطا شده ، نام برده است. همانطور که وجود و بعثت انبیا و رسولان برای رشد و تکامل بشر ضروری است و وجود امام هم برای حفظ دین و ادامه ی راه پیامبر(ص) ضرورت دارد. این آموزه از اصول اعتقادی مذهب شیعه و مهمترین اختلاف اعتقادی میان شیعه و اهل سنت است. بحث امامت و وجود حجت خداوند در میان مردم در تمام زمانها و عصرها از مسائل مهمی است که دانستن آن ضروری است. اینکه یک امام در میان مردم چگونه مشخص میشود و چه ویژگیهایی داراست نیاز به تحقیق و بررسی دارد. زیرا با توجه به حدیث متواتر ثقلین یکی از آن دو ثقل گرانبها که موجب هدایت و عدم گمراهی میشود پیروی از عترت و جانشینان برحق پیامبر اکرم (ص) است. از صدر اسلام تا کنون دانشمندان بسیاری در رابطه با مسئله امامت و ویژگی های آنان تألیفاتی نگاشتهاند و ادله عقلی و نقلی خود را در اثبات ضرورت وجود امام و صفات آنان بیان کردهاند. یکی از آنان حسن بن یوسف بن مطهّر حلی معروف به علامه حلی دانشمند قرن هشتم است که در حله عراق در سال 648 هجری قمری متولد شد. علامه حلی بیش از 120 کتاب در رشتههای مختلف مثل فقه، کلام، تفسیر، منطق، اصول و رجال نوشته است که یکی از آنها کتاب الفین درباره موضوع اثبات امامت و صفاتشان است. آنطور که از آغاز کتاب الفین برمیآید، قصد مؤلف این بوده که کتاب شامل مقدمه و دو مقاله و خاتمه باشد؛ اما آنچه در دست ماست فقط شامل مقدمه که خود مشتمل بر 1021 یا 1038 دلیل بر عصمت امام است و از دو مقاله ذکر شده که با هزار دلیل اول از ادله اثبات امامت علی (ع) شروع میشود، فقط سیزده دلیل پیدا شده و بقیه نانوشته مانده و یا به دست ما نرسیده است.

انسان، محور بسیاری از مسائل در علوم مختلف است. حکیمان، متکلمان و جامعه شناسان هر کدام به اقتضای نگرش و نظام فکری خود به انسان توجه داشته و در مورد انسان شناسی نظرات و آراء مختلفی را ارائه کرده اند. از جمله این متکلمان نامور و حکیمان متاله محقق فیّاض لاهیجی و علامه حلّی هستند. از دیدگاه آنان انسان موجودی دو بعدی است که یک بعد وی جنبه ی مادی و بعد دیگر جنبه ی معنوی دارد که از بعد معنوی با عنوان روح یاد می شود و در این مورد به بحث معرفت نفس، مغایرتنفس و بدن، حدوث نفس، بقای نفس و مراتب نفس ناطقه در قوه ی نظری و عملی می پردازند. آن دو معتقدند انسان قادر به شناخت حقایق عالم است و در حوزه ی شناخت ابزار مورد نیاز انسان را به دو دسته ی حواس ظاهری که شامل بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی،لامسه و حواس باطنی که شامل حس مشترک، خیال، وهم، حافظه و قوه ی مخیّله است تقسیم می کنند. آنان ساحت هیجانی نفس انسان را که شامل سلامتی، بیماری، شادی و غم می شود را نیز مورد بررسی قرارداده اند. علامه حلّی و فیّاض لاهیجی افزون بر مباحث مربوط به نفس و روح شناسی و مباحث مربوط به حوزه ی شناخت، به حوزه ی افعال و رفتار انسان نیز پرداخته و مسائلی از قبیل تکلیف، قضا، قدر و اختیار انسان را مورد پژوهش قرار داده و در هر کدام از موارد نظر خود را تقریر نموده اند. مثالً فیّاض لاهیجی در مسأله ی جبر و اختیار به این که اراده انسان علّت قریب فعل و اراده خداوند علّت بعید است پرداخته و در جمع بین دو اراده الهی و انسان بر فعل واحد، مسأله ی اختیار را توجیه کرده است. بیان شد که ابعاد و ساحت های وجودی انسان از دیدگاه علامه حلّی و فیّاض لاهیجی عبارت است از جسم و نفس که نفس خود دارای ساحت های شناخت، اراده و ارزش ها و هیجان ها و قوای نفس می باشد.

یکی از بخش های مهم فلسفه اسلامی بحث از علم النفس و شناخت امور مربوط به نفس است. در این مبحث در کتاب های فلسفی مطالب زیادی بیان شده است. از فروع مربوط به این موضوع، بحث از حدوث و قدم نفس است که بین متکلّمان و فیلسوفان اسلامی در این مورد نظریات و دلایل مختلفی تبیین شده است. از جهتی دیگر شناختن نظریات فیلسوفان بزرگ اسلامی همچون علامه حلی و ملاصدرا در علم فلسفه اهمیت زیادی دارد. ما در این تحقیق این موضوع را از دیدگاه دو تن از متکلّمان و فیلسوفان اسلامی یعنی علامه حلّی و ملاصدرا مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم و بعد از تبیین نظریات ایشان و دلایل مربوط به آن، نظریات این دو فیلسوف محقق را با یکدیگر مقایسه خواهیم کرد تا نقاط اشتراک و افتراق آن مشخص شود. از این رو باید در این تحقیق با مراجعه به منابع معتبر، ابتدا نظریات این دو شخصیت بزرگ را استخراج، سپس تشریح و تبیین کنیم.

پس از تک نگاشته‌های اصحاب امامان شیعه (ع) و دانش‌مندان متقدم پس از ایشان در زمینه فهم حدیث، سه گونه تلاش علمی در این راستا صورت گرفت؛ نخست: نگارش شروح علمی بر جوامع روایی که این شیوه بیش از هزار سال ادامه یافت. دوم: تلاش‌های فقه الحدیثی با رویکرد معناشناسانه در اثنای برخی از دانش‌ها، همچون: اصول الفقه که به منظور شناخت مصادر تشریع و فهم آن‌ها از جمله احادیث مرتبط با احکام شرعی فرعی شکل گرفت و دیگری: روشمند ساختن فهم حدیث و دانشی متمایز کردن آن که در عصر فعلی صورت پذیرفته و به دانش «فقه‌الحدیث» موسوم گشته است. از مقوله دوم که تلاش‌های فقه‌الحدیثی در اثناء دانش‌های مربوطه باشد، ناگزیر باید از علامه حلی یاد کرد که به مناسبت، در آثار اصولی چندی به مباحث فقه‌الحدیثی اهتمام اکید داشته است. مقاله حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی_ تحلیلی درصدد واکاوی چنین آموزه‌هایی در گونه دوم_ یعنی آثار اصولی بخصوص کتاب‌های علامه حلی که سرشار از این گونه آموزه‌هاست_ برآمده و دریافته است که در آثار او به اموری همچون: «قرآن»، «سنت قطعیه»، «اجماع» و «عقل» به عنوان منابع قابل اعتماد، و عناصری همچون: «تجوّز»، «مورد صدور» و «نقل به‌معنی» به عنوان قواعد تأثیرگذار در فهم حدیث نگریسته شده، آن‌سان که «نسخ»، «تقیه» و «تعارض» اموری عارض بر اعتبار دلالت به منظور شناخت حدیث دارای حجیت فعلیه تلقی شده‌اند.

تمدن اسلامی در گذشته فراز و نشیب های بسیاری را سپری کرده و در حال حاضر گرچه کشورهای مسلمان دارای توانائی هایی هستند اما تمدّن یکپارچه اسلامی هنوز فعلیت نیافته است. برای تحلیل قدرت و توانایی اسلام بر تمدّن سازی و مدیریت همه جانبه زندگی‌، بازخوانی ادوار تاریخی تمدّن اسلامی امری ضروری است. یکی از این ادوار حساس قرن هفتم هجری است که با دو حمله از سوی صلیبیان و مغول‌ها مواجه می‌شود. ایران مستقیماٌ مورد حمله مغول ها قرار می‌گیرد و سپس مرکز خلافت اسلامی توسط مغولان تصرف می‌شود و خلافت اسلامی خاتمه می‌یابد. در چنین شرائطی خطر سقوط و انحطاط فرهنگ و تمدّن اسلامی امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسد اما حضور آگاهانه، مسئولانه و تاثیرگذار اندیشمندان مسلمان از جمله خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی نه تنها سبب تعدیل وضع موجود می‌گردد بلکه با تاثیرگذاری بر تفکر و اندیشه مغولان، آنها را در خدمت حفظ تمدّن اسلامی و ترویج فرهنگ شیعی در می‌آورند. پس از مسلمان شدن حاکم مغول بستر توسعه علم، فلسفه ، اخلاق و سیاست فراهم می شود و خواجه نصیر و علامه حلّی از آنجایی که دانشمندان جامع الاطراف بودند و بر علوم نظری عقلی و نقلی، ریاضیات و نجوم و سیاست و امور اجرائی مسلط بودند، توانستند فرهنگ و تمدن اسلامی را ترویج و توسعه دهند. موضوع قابل تامل در مسلمان شدن مغولان فقدان اعتقاد دینی و عقلانیت مدنی ِآنها و غنای علمی و اعتقادی عالمان مسلمان است که سبب می شود مغولان مجذوب اسلام و اندیشمندان اسلامی شوند. این پژوهش با رویکرد بازخوانی توان تمدن سازی اسلام به بررسی نقش خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی در حفظ اسلام و ترویج فرهنگ و تمدّن اسلامی می‌پردازد. روش پژوهش توصیفی تحلیلی است.