جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قیامت در زبان رایج و بعقیدة همگانی، صرفاً ناظر به قیامت آفاقی است که جزئیات آن در ادیان الهی بیان شده است. اما عارفانی همانند سیدحیدر آملی با تفسیر انفسی از قیامت، گونه¬های متنوعی از قیامت را ترسیم و تبیین کرده¬اند؛ قیامتهایی که بیشینة آنها با مرگ ارادی در ارتباط است. پرسش اصلی نوشتار حاضر اينست كه از منظر سیدحیدر آملی، مرگ و انواع قیامت چه ارتباطی دارند؟ یافته¬های این پژوهش عبارتند از: 1) سیدحیدر قیامت را به قيامت آفاقی و انفسی تقسیم میکند و هرکدام از آنها را دارای دو قسم صوری و معنوی میداند و هر يك از اقسام صوری و معنوی را به صغری، وسطی و کبری تقسیم كرده است؛ به این ترتیب، او از دوازده قسم قیامت نام ميبرد. به بيان ديگر، قیامت انواع گوناگونی دارد که بیشینة آنها با مرگ ارادی در ارتباط است و آدمی باید به مرگ ارادی بمیرد تا بتواند قیامتهای گوناگون را شهود کند. 2) مرگی که آملی از آن سخن گفته است موجب امتداد انسان میشود، او را از انحصار زندگی این‌جهانی بیرون آورده و گسترده-تر میکند و آفاق را بروی وی میگشاید و به حیاتش، خودش و نگاهش، وسعت ميبخشد؛ انسانی که بدنبال مرگ ارادی نیست و حیات این‌جهانی دارد، بتعبیری انسانی کوتاه‌قامت است.

عارفان، راه‌ها و مراتب سلوک و قرب به حق‌تعالی را در قالب سه دسته کلی سامان داده‌اند: سلوک زاهدانه‌ - عابدانه، سلوک عاشقانه - عالمانه و سلوک عارفانه - عاشقانه. پیروان مکتب ابن‌عربی از منظری دیگر، سیر و سلوک را به دو گونه تقسیم کرده‌اند: الف. سیر غیرمستقیم از طریق سلسلة مراتب؛ ب. سیر مستقیم از طریق وجه خاصّ. سید حیدر آملی، به ‌عنوان یکی از پیروان و شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی که رویکردی شیعی در باورهایش دارد، بر آن است که از میان طرق مذکور، «سلوک مبتنی بر جذبات الاهیه» که به عبارتی همان سیر و سلوک محبوبی است، راحت‌ترین و نزدیک‌ترین مسیر به سوی حق است. او در تصویر مقامات و منازل عرفانی از ادبیات عرفانی مکتب ابن‌عربی مدد جسته است. به باور او، این سیر و سلوک و مراتبش از دیدگاه او با مراتب کشف صوری و معنوی ارتباط دارد. این سیر سرانجام به مقام «او ادنی» و کشف معنوی در مقام «اخفی» که خارج از وصف است منتهی می‌شود. بررسی طریق سلوکی سید حیدر آملی علاوه بر آنکه می‌تواند تقریر دقیق‌تری از سلوک ابن‌عربی را پیش ‌روی ما قرار دهد، یکی از طرق سلوکی مؤید به نصوص و باورهای شیعی را به ما معرفی خواهد کرد. در این مقاله، داده‌ها بر اساس شیوه کتاب‌خانه‌ای جمع‌آوری شده و در مسیر تحلیل اطلاعات و داده‌ها از روش توصیفی‌تحلیلی بهره برده‌ایم.

مصونیت انبیا از ارتکاب قبایح و گناهان یکی از لوازم بعثت آنها و هدایت انسان به سمت کمال است. شناخت دقیق این آموزه، نقش بسیار شگرفی در سعادت و شقاوت انسان خواهد داشت؛ لذا تلاش‌های فراوانی در میان اندیشمندان دینی، برای شناخت حدود و ثغور و اقامه دلیل برای آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ایجی، ابن‌ابی‌الحدید و سید حیدر آملی را به‌ عنوان نماینده‌ای از سه فرقه کلامی مسلمانان می‌کاود و نشان می‌دهد که دامنه عصمت انبیا در نظر آنان با توجه به مبانی هر کدام، متفاوت تعریف شده است؛ این اختلاف مبنایی سبب اقامه ادله‌ای بعضاً متفاوت نیز شده است، اما هر سه اندیشمند در اعطایی‌بودن عصمت از جانب خدا اتفاق نظر دارند، گرچه نقدهایی به این باور آنها وارد شده است.

عرفان نظری یکی از علوم نوخاسته در حوزه تمدن اسلامی است. یکی از ارکان نظام جهان شناسی و انسان شناسی عرفان نظری، مساله ولایت و انسان کامل است که با گذر از اندیشه عارفان نامدار شیعی با تقریری عمیق تر و دقیق تر در مساله ولایت باطنی، انسان کامل و مصادیق آن روبرو گردید. سید حیدر آملی با شهامت و شجاعت و به نحو مستدل، خلط های مصداقی و خطاهای نظری عارفان را در این حوزه به آنها گوشزد نموده و با تاسی به آموزه های شیعی، تبیینی نو در این زمینه پدید آورد. سئوال این نوشته این است که آیا می توان آنچه را سید در مقابل جریان رایج عرفانی ابراز کرده براهین متناسب با مباحث عرفان نظری به حساب آورد؟ در این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی عملکرد او را در استنباط، تبیین، استدلال و دفاع از این آموزه شیعی مورد بررسی قرار داده و نشان داده ایم که چگونه او با اتصال معارف عرفانی به سرچشمه حقیقی خود در مساله ولایت به تحول و تکامل عرفان در این حوزه کمک نموده ، خلائی را که در این زمینه در اندیشه عارفان وجود داشت تکمیل کرده و به اقامه استدلالهایی متناسب با فضای عرفان نظری پرداخته است.

مسئله امامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی در میان فرق اسلامی است که در مکتب عرفای شیعی، با مسئله عرفانی فیض و انسان کامل سخت درهم‌تنیده است. این درهم‌تنیدگی را می‌توان در آثار عارف شیعی، سید حیدر آملی، به‌وضوح مشاهده نمود. دسترسی جناب سید حیدر به روایات اهل‌بیت و منابع شیعی و دریافت ژرف از باور به امامت، همچنین تسلط وی بر مبانی عرفانی موجب شد میان نگاه عرفان و شیعه در بحث انسان کامل، پیوند برپا کرده، امام و انسان کامل را دو برداشت از یک حقیقت واحد معرفی کند و از این رهگذر به بیان یکسانی تصوف و تشیع بپردازد. از سوی دیگر امام خمینی به‌عنوان فیلسوف پیرو مکتب صدرالمتألهین و عارف متأثر از مکتب ابن عربی در آثار خود به بررسی هستی شناسانه انسان کامل پرداخته است. تأثر امام، از حکمت متعالیه و اجتهاد ایشان در عرفان نظری به‌نوبه خود قابلیت بررسی و پژوهش اختصاصی اندیشه‌های ایشان درزمینه امامت را فراهم می‌آورد. اهل معرفت در رویکرد خویش به مسئله امامت، ضرورت وجود امام و ولی را به‌عنوان انسان کامل و نقش او در سلوک به‌سوی حق، موردبحث قرار می‌دهند. در این شیوه از رویکرد، ابعاد ژرف‌تری از حقیقت امامت موردعنایت قرار می‌گیرد و آنچه با چنین روی‌آوردی به دست می‌آید، از نگرش اصیل شیعی بیرون نیست. از دید سید حیدر آملی و امام خمینی، امام، آیینه تمام نمای حق و مظهر تام اسماء و صفات الهی و جامع مراتب حقی و خلقی است. او واسطه فیض الهی و رابط میان حق و خلق می‌باشد. او جان هستی است که با وجودش هستی ممکنات حیات می‌یابد و با نبودش نابود می‌گردد و جهان، آنی بدون فیض وجودی امام باقی نخواهد بود.

علامه سید حیدر آملى، در شمار اندک فیلسوفان و اندیشمندان مشهورى است که شرح زندگى علمى سیاسى خویش و تفصیل آثار و تألیفات و ترتیب زمانى نگارش آنها را خود، به قلم آورده است. وى در سال 720 ه. ق در آمل به دنیا آمد و مدت سى سال تحصیلات خویش در منقول و معقول را در شهرهاى آمل، خراسان، استرآباد و در نهایت اصفهان، ادامه داد. وى بعد از باز گشت از اصفهان مى‏گوید: زمانى که از اصفهان به آمل باز گشتم، به خدمت پادشاه عادل فخرالدوله، فرزند ملک سعید مرحوم شاه کیخسرو در آمدم. او مرا به کرامت و جلالت اختصاص داد و مرا از نزدیکترین یاران و از ندیمان خویش قرار داد. سپس از اخص خواص و در نهایت، از بزرگترین نواب(و وزیران) او شدم. سید در سن سى سالگى دستخوش بحران معنوى مى‏شود و با کناره‏گیرى از مناصب دربار حاکم طبرستان، خرقه درویشى بر تن و ابتدا به جوار الهى هجرت رفته و در مجاورت مکه معظمه و مدینه منوره سکنى مى‏گیرند. تصمیم به اقامت دارد؛ اما کسالت و مرضى که بر او عارض مى‏شود، وى را وادار به هجرت به سوى عتبات عالیات در عراق کرده و مدت سى سال در آنجا رحل اقامت مى‏افکند و آن طور که خود نگاشته است؛ تا سن 63 سالگى در نجف اشرف بوده در این مدت، حدود چهل رساله و کتاب عربى و فارسى را به نگارش در آورده است. چون تفصیل شرح حال خود نگاشته وى در مقدمه «نص النصوص» و «تفسیر المحیط الاعظم»آمده است به همین مختصر بسنده مى‏شود.

وجودشناسی عرفانی، یکی از اساسی‌ترین مسائل مهم عرفان نظری محسوب می‌شود. عرفا، زمانی که از وجودِ مطلق سخن می‌گویند، منظور و مرادشان خداوند است. بی‌شک مهم‌ترین اندیشه‌های عرفانی سید ‌حیدر آملی و امام خمینی را می‌توان در نظریات آنان در باب وجودشناسی جست‌و‌جو کرد. سید حیدر، از عرفای قرن هشتم، متأثر از آرای ابن‌عربی بود و امام، تحت‌تأثیر تفکرات صدرالمتألهین شیرازی. این جستار با روش توصیفی- مقایسه‌ای به شرح و بیان وحدت شخصی وجود، وحدت سنخی وجود و وجود مطلق پرداخته و در پی یافتن پاسخ به این مسئله است که در آرای وجودشناسی این دو عارف شیعی، چه نکات اشتراک و تفاوت وجود دارد؟ سید‌ حیدر به پیروی از ابن‌عربی معتقد به حقیقت واحده شخصیه ذومراتب است و تشکیک را در ظهورات می‌داند، وی ضمن ارائه دلایل سه‌گانه‌ای برای وجود مطلق، قائل به اطلاق وجود می‌باشد. از سوی دیگر امام خمینی نیز، به‌‌کارگیری مطلق وجود را به جای وجود مطلق ناشی از خلط میان مفهوم و مصداق می‌داند. وی به تبعیت از ملاصدرا، به تشکیک خاصی و تشکیک در مظاهر قائل است. سید حیدر معتقد است مسبوقیت وجود مقید به وجود مطلق است؛ در حالی که امام، قوی‌ترین دلیل اثبات اطلاق وجود را عینیت ماهیت حق با وجود می‌داند.

سید حیدر آملی از عرفا و حکمای قرن هشتم، با بسط و تنسیق عرفان نظری در مکتب محی‌الدین عربی، طرح و الگویی در هستی‌شناسی می‌اندازد که می‌توان آن را هستی‌شناسی ناب دانست. هستی‌شناسی ناب نه یک رویکرد در کنار سایر رویکردها، بلکه حقیقتی است که فراتر از هر گونه نگاه مفهومی- مصداقی می‌رود، به این بیان که هستی را نه مصداقی برای مفهوم وجود بلکه حقیقتی فراتر از مفهوم و مصداق می‌داند. همچنین برای هستی خارجیت (عینیت) قائل است، اما نه خارجیت در مقابل ذهنیت بلکه خارجیتی (عینیتی) در ورای دوگانۀ خارجیت- ذهنیت. از اینرو حقیقتِ وجود (وجود مطلق) در عین حال که هم خارجی است و هم ذهنی، نه خارجی است و نه ذهنی. این طرح، پارادوکسی را که در باب خارجیت (= عینیت) و ذهنیتِ وجود مطرح است، حل می‌کند. پارادوکس به این صورت است که ذهنیت در مقابلِ عینیت است، در عین حال خود، عینیت دارد؛ یعنی ذهنیت، عینی است و عینی نیست. حل این پارادوکس با توجه به هستی‌شناسی ناب سیدحیدر آملی و در نهایت، با نظریۀ تمایز احاطیِ ابن‌ترکۀ اصفهانی به کمال خود می‌رسد.

عرفان اسلامى با فهم عمیق آیات قرآن، به کمک آموزه‏هاى اهل بیت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و بر اساس توحید شکل گرفته است. توحید عرفانى، وجود را تنها براى خداوند یکتا ثابت دانسته و سایر پدیده‏هاى عالم را مظاهر و تجلیات آن مى‏داند. براى رسیدن به این عرفان باید عقاید را با صحت و استحکام در قلب جاى داد و با عمل به عبادات، اسرار باطنى آنها را مد نظر داشت. در این صورت، فرد مسلمان مى‏تواند با بهره‏مندى از عرفان اسلامى به درک حقیقت هستى برسد و از ثمره دین که تعالى و تکامل انسان است، استفاده کند.