جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.

القرآنیون تیار إسلامی من منکری السنه ینسبون أنفسهم إلی القرآن و یرونه المصدرَ الوحیدَ فی العقائد والأحکام وینکرون السنه الصحیحه کلاً أو بعضًا بحجه مخالفتها للقرآن أو العقل، کما ینکرون سائر مصادر التشریع (هاجر، 2015م: 19 - 22). یرجع بدایه ظهور هذه الفکره إلی زمن النبی (صلی الله علیه وسلم) حیث أنکر أفراد قلیلون ما حکم به النبی (صلی الله علیه وسلم) و ازداد الإنکار فی عصر الصحابه حیث رد أشخاصٌ بعضَ الأحادیث الصحیحه لکونها بزعمهم مخالفه للقرآن أو أنه لم یرد هذا الحکم فی القرآن أو لکونها مخالفه للعقل، ومنذ ذلک الوقت برز الصحابه لردهم وردعهم وأنکروا علیهم أیما إنکار، سواء کانت المسأله عقدیًّا أم فقهیًّا کما رد ابن عمر علی القدریه (البخاری، 1422: 6/147) وابن مسعود علی امرأه من بنی سعد تنکر حدیث النمص(مسلم، 2006: 1/23-24). لکن هذه الفکره ظلت علی مستوی الأفراد حتی ظهرت فرقٌ أنکروا الأحادیث المتواتره والآحاد ما لم توافق هواهم، ولم یقف أهل السنه مکتوفی الأیدی أمامهم بل قاموا بردهم فی کل عصر ومصر مثل الإمام الشافعی ناصر السنه وأبی الحسن الأشعری ناصر الحدیث (الهی بخش، 2000م: 78 - 98)، وفی الآونه الأخیره و خصوصًا فی بدایه القرن العشرین ظهر أناس فی شبه القاره الهندیه أنکروا السنه الصحیحه من أمثال غلام أحمد القادیانی وعبد الله الجکرالوی وأحمد الدین الأمرَتْسری. أما الآن فزعمائهم من أمثال محمد أرکون وأحمد صبحی منصور ومحمد شحرور وأحمد عبده ماهر، یلقون محضارات و یدیرون ندوات و یقدمون برامج فی القنوات الفضائیه، وقام أهل السنه من مختلف الأحزاب و الأفکار و التیارات بردهم بکل قوه و حزم و کلما رفعوا رؤوسهم حجروهم فی أقماع سمسم.

محمد شحرور در روشی مشابه با علامه طباطبایی بهرة‌‌ زیادی از قابلیت آیات در تفسیر خود برده است. این دو مفسر از نظریات علمی جدید غافل نبوده و در تفسیر آیات قرآن کریم متعرض این نظریات هم شده‌‌اند. نظریة «انتخاب طبیعی» داروین که امروزه با عنوان «نظریة ترکیبی فرگشت» مورد پذیرش زیست‌شناسان قرار گرفته، توجه این دو مفسر را به خود جلب کرده است. ایدة اصلی نظریة فرگشت یعنی خلقت تدریجی و اشتقاق موجودات زنده از نیاکانی مشترک، به یونان باستان برمی‌گردد و این ایده در کنار ایدة رقیبش یعنی «ثبات انواع» پیش از نزول آیات قرآن کریم در محافل علمی مطرح بوده است. این مقاله با روش تطبیقی نحوة مواجهة تفسیری علامه ‌طباطبایی و محمد‌شحرور را با نظریة فرگشت انسان مقایسه کرده است. براساس دیدگاه علامه، ظهور نزدیک به صراحت آیات قرآن نشان می‌‌دهد که نسل انسان‌‌های کنونی به یک زوج یعنی آدم و همسرش می‌‌رسد که خود از پدر و مادری متولد نشده‌‌اند، اما علامه این برداشت را قطعی ندانسته و از امکان تأویل آیات مربوطه خبر می‌‌دهد. طباطبایی صریح‌‌ترین مستند خود را تشبیه شدن حضرت عیسی علیه‌السلام به حضرت آدم علیه‌السلام در قرآن می‌‌داند، حال آنکه به طور قطع نمی‌‌توان وجه تشبیه این دو پیامبر به یکدیگر را نداشتن پدر دانست و شواهدی تاریخی وجود دارد که دلیل این تشبیه، بشر و مخلوق بودن ایشان است. شحرور معتقد است که نظریة فرگشت با قرآن تعارضی ندارد و می‌کوشد آیات را بر اصول این نظریه تطبیق کند که این تلاش در مواردی با تکلف همراه است. او دمیدن روح در شخص آدم علیه‌السلام از میان نوع آدمی را نقطه عطفی می‌‌داند که باعث برآمدن انسان امروزین از نوع آدمی شده است. نوع آدم یا همان آدمیان بر خلاف اسلاف خود یعنی بشر گوژپشت، مستوی‌القامه بوده‌‌، بر دو پا راه می‌‌رفته‌اند و زندگی اجتماعی داشته‌‌اند.

این کتاب از دیدگاه سلفی به نقد نواندیشی دینی و اندیشه معاصرین عرب پرداخته است. البته نوشتار حاضر، عمدتا جنبه توصیفی داشته و کمتر در آن نقد و استدلال دیده می شود. ناشر کتاب مرکز اندیشه سلفی وهابی در جده عربستان است.

از نظر شحرور گرچه متن قرآن ثابت است اما تفسیر آن به هیچ عنوان نمی‌تواند ثابت باشد زیرا اگر قرآن «جاودانه» است پس پیام «جاودانه» قرآن را در هر عصری باید متناسب با بایسته‌های آن عصر فهمید. بنابراین اشتباه بزرگ مسلمانان این است که برای فهم قرآن به تفسیر گذشتگان تکیه می‌کنند به جای آن‌که در هر عصری بر اساس بایسته‌های آن عصر دست به تفسیر دوباره قرآن بزنند.

عصمت پیامبران موضوعی بحث‌برانگیز است که از زوایای گوناگون کانون توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. محمد شحرور که از «قرآنیون» معاصر است، با استناد به برخی ادله، تنها پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و اله) را، آن هم با شرایطی، دارای عصمت تکوینی می‌داند و این مقام را از دیگر پیامبران سلب می‌کند. به اعتقاد این نواندیش سوری، هر‌چند پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و اله) در مقام رجلیت و نبوت معصوم نیست، مقام رسالت با ویژگیِ عصمت رسول(صلّی الله علیه و اله) همراه است. وی در این ادعایش به برخی آیات قرآن کریم و مبانی عقلی خویش استناد می‌کند. هدف پژوهش حاضر آن است که با استناد به ادّلۀ عقلی و نقلی، ادعاهای شحرور دربارۀ عصمت انبیا را به روش توصیفی- تحلیلی بیان و با رویکردی انتقادی بررسی کند. نتیجه اینکه ظاهرگرایی در تفسیر آیات، جواز استفاده از روش عقلی مبتنی بر تدبّر و اجتهاد آزاد، اکتفا به قرآن و اعتقاد به بی‌نیازی به تفسیر، مهم‌ترین زمینه‌های تصویر نادرست شحرور از مسئلۀ عصمت پیامبران است که به التقاط و رأی‌گرایی در برداشت از آیات منجر شده است.

یکی از مسائل مهم اعتقادی، گسترة علم پیامبران از جمله پیامبر اسلام (ص) است. محمد شحرور بر اساس مبانی فکریِ خویش دیدگاه­هایی بحث­برانگیز را در حوزه­های مختلف مطرح کرده است. پژوهش حاضر در گام نخست به شیوة توصیفی – تحلیلی مسئله گسترة علم پیامبر اسلام (ص) از دیدگاه شحرور را تبیین کرده است. بر اساس دیدگاه او پیامبر دارای سه مقام رجلیت، نبوت و رسالت است که در نخستین مقام، علمی فرابشری ندارد؛ اما در مقام نبوت دارای علم غیب محدود به خبرهای غیبیِ تکوینی و تاریخی است؛ خبرهای صدق و کذب پذیری که امکان شرح آنها توسط پیامبر برای معاصرانش وجود نداشته است و بر اساس قاعدة «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم در عصرهای بعد، تأویل می‌شود. گسترة علم پیامبر در مقام رسالت نیز محدود است. تنها وظیفة رسول ابلاغ بایدها و نبایدهایی است که با اختیار انسان اطاعت یا نافرمانی می‌شود و جز در موارد بسیار محدود، نسبت به شرح آنها وظیفه‌ای ندارد. رسالت پژوهش حاضر پس از تبیین دیدگاه مزبور، بررسی انتقادی آن است.