جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی گمان عقل در ایجاد و توسعه معرفت و بتبع آن در معرفت دینی نقش اساسی دارد اما اندیشمندان در چگونگی، حدود و ارتباط آن با معرفت وحیانی اختلاف نظر دارند. در این تحقیق، دیدگاه محمدعابد الجابری که از جمله جریانات فکری نوین معاصر است با دیدگاه علامه طباطبایی به صورت تطبیقی در این زمینه‌ها مد نظر بوده تا ظرفیت‌های هر کدام برای پاسخگویی به مسائل اجتماعی و سیاسی در حوزه دین سنجیده شود. براین اساس، موضوع پژوهش این چنین سامان‌ یافت؛ «انگاره معنایی عقل از دیدگاه علامه طباطبایی و الجابری و نقش آن در معرفت‌دینی» و با روش توصیفی- ‌تحلیلی در آثار هر دو اندیشمند پیش‌رفته و شاخصه‌های موثر در عقلانیت هر کدام را احصاء نموده و نقش عقلانیت هر کدام در معرفت دینی مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که شاخصه‌های موثر در عقلانیت عبارتند از: حرکت، تقوی، توحید، عدل توحیدی، فطرت، وحی، الهام الهی و الهام ذهنی و.... محمد عابد الجابری قدرت عقل از زمان جاهلیت عرب تاکنون را نامحدود، بلامنازع می شمرد. هندسه معرفتی الجابری را چهار بعد در بر می‌گیرد؛ پارادایم ساختاری، تاریخمندی، تفکر انتقادی و تفکیک معرفت از ایدئولوژی. علامه طباطبایی قدرت عقل از هنگام آفرینش تا نهایت را تحت هدایت الهی دانسته و بر آن است که قدرتش را از خداوند دریافت می‌کند. هندسه معرفتی علامه را سه بعد در بر می‌گیرد: طرح و نقشه الهی، آفرینش موجودات و فطرت توحیدی. در اندیشه الجابری، فرهنگ، جامعه، تاریخ در تکون عقل اصالت داشته ومنحصر در آن هاست ولی در نگاه علامه طباطبایی، دین، وحی و فطرت توحیدی اصالت داشته و نقش فرهنگ، جامعه و تاریخ در تکون عقل در چارچوب دستگاه آفرینش و تحت هدایت الهی نقش ایفا می‌نمایند.

یکی از کسانی که در دوران معاصر در جهت شناسایی و فهم قرآن کریم، با اتخاذ روش انتقادی نسبت به پیشینیان در برابر موضوع‌ها و فهم اصول قرآن کریم، نظرات و آراء جدیدی را در حوزه علوم قرآنی و تفسیر قرآن طرح کرده، محمّد عابد الجابری از متفکران نومعتزلی جهان عرب است. وی با اعتقاد به پیـوند قـرآن کریم با تغییرات‌ و‌ تطوّرات‌ دعوت پیامبر، بازسازی فضای عصر نزول را یگانه روش برای فهم قرآن کریم دانسته است. براین اساس وی در تفسیر سه جلدی خود به نام فهم القرآن الحکیم؛ التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول و نیز کتاب مدخل الی القرآن الکریم که آن را به عنوان مقدمه و تمهیدی بر کتاب تفسیری خود نگاشته، از رویکرد تاریخی در تبیین مراد کلام الهی بهره گرفته است. تلازم‌نداشتن عبارت قرآنی«نبی امّی» با توانایی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله در خواندن و نوشتن، نامیده‌شدن وحی محمّدی در قرآن طی روندی پویا و نه به صورت امری متصلب، عطف عبارت پربحث «سبعا من المثانی» به هفت سوره‌ نازل شده پیش از نزول سوره حجر، عدم وقوع نسخ در آیات قرآن، عدم استعمال واژه‌ «آیه» در قرآن در معنای کوچک‌ترین واحد قرآنی، ارجاع آیات محکم و آیات متشابه نه به آیات قرآن بلکه به ترتیب به پدیده‌های تکوینی و نیز پدیده‌های غیرمعهود عرب زمانه نزول، و نیز استعمال متاخر واژه اسلام و مشتقات آن در روند نزول قرآن از برجسته‌ترین مبانی و آراء عابد الجابری در حوزه مبانی علوم قرآنی و تفسیری است. ارجاع واقعه شق القمر به حادثه ماه‌گرفتگی در زمان پیامبر (ص)، انصراف آیه «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» به اعلان سرنوشت مشرکین قریش در صورت استمرار در تکذیب رسول خدا و ارجاع «أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» در آیه اطاعت به امیران سپاه پیامبر اسلام از برجسته‌ترین آراء جابری در حوزه تفسیر آیات قرآن است. برخورد گزینشی با روایات و منابع تاریخی، وجود دور در فهم متقابل قرآن و سیره نبوی و غفلت از مباحث لغوی، از بارزترین نقدهای وارد بر جابری در حوزه تفسیر و علوم قرآنی است. روش این پژوهش در گردآوری داده‌ها، کتابخانه-ای و در استناد به داده‌ها، اسنادی و در تجزیه‌ و تحلیل، از نوع توصیفی- تحلیلی است