جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشه مولانا درباره دانش حصولی و حضوری و تکیه وی بر گذر دانشهای ظاهری و رسیدن به شهود و دیدن حقایق عالم، نگارنده را بر آن داشت تا به ارجاع عناوین و شواهدی از استدلال، تأیید و اصرار دو رکن رکین عرفان اسلامی بر اصالت و حقانیت حضور و شهود در سلوک الی ا... ، توجهی ویژه به باریک اندیشی مولانا به موضوع اسرار باطنی و حکمت نوری گردد. در این مقاله به طرح دیدگاههای مولانا نسبت به ویژگی های علم حضوری، طریق سلوک، ادراک لطایف و حقایق، سهم مجاهدت بنده در انقطاع و تصفیه نفس، تأمل در نظام بدیع خلقت، عروج به عالم نور، تابش لوامع انوار بر دل سالکان پرداخته شده است و به شواهدی در اثبات اعتقاد و تکیه ی مولانا به سلوک قدسی و حضوری، در دریافتهای باطنی ارجاع گردیده است.

با توجه به اینکه انسان و جامعه، مدرن گشته است یا در حال مدرن شدن است و این جامعه‌ و انسان مدرن به‌گونه‌ای با انسان و جامعه ی سنتی متفاوت است، لذا نیاز به آن است که برای برآورده ساختن نیاز معنوی که از ژرفای حقیقت طلبی انسان برخاسته است، عرفانی متناسب با شرایط جدید عرضه کرد. اگر نیازهای معنوی برآورده نشود، نحله‌های معنوی گرای کاذب امروزی انسان را جذب خود می‌کند که نه تنها فرد را معنوی نمی‌سازد، بلکه عقلانیت و وجدان اخلاقی او را آسیب زده و رنج فراوانی بر وی تحمیل می‌کند. افرادی چون، مولوی و آندرهیل می‌توانند برای جامعه‌های خود این عطش و نیاز را برآورده سازند. اما، سوال اساسی آن است که اگر فردی بخواهد در یکی از این دو عرفان سلوک کند؛ این دو عرفان به آن هدف معنوی که ادعا داشته‌اند سالک را می‌رسانند یا نه؟ ثانیاً، با اجرای دستورالعمل‌های سلوکی، سالک توفیق معنوی شدن پیدا می‌کند یا نه و ثالثاً، به فرض اینکه ما این دو عرفان را در جامعه‌های خود گسترش داده‌ایم چه مشکلات و موانعی سر راه است و چه آفات و نتایج ناخواسته‌ای برای فرد و جامعه به همراه خواهد داشت رابعاً، اگر سالک را به هدفی که ادعا شده است، برساند آیا در رشد اخلاقی و وجدان اخلاقی یا در رسیدن به مطلوب اجتماعی جمعی چون: عدالت، آزادی، رفاه، امنیت و نظم نقش مثبتی دارد. همچنین، در رسیدن به مطلوب‌های ذاتی انسان مثل: آرامش، امید، آسایش، رضایت خاطر و... موثراست یا نه؟ آندرهیل و مولوی گذر از حیات مادی و رسیدن به حیات معنوی را هدف اصلی سالکان راه طریقت درنظر گرفته‌اند. این هدف دربردارنده ویژگی‌هایی مانند: وجودی بودن، عاشقانه بودن، حقیقی بودن و... می‌باشد و با به کار بردن آنها سالکان به غایت خود دست می‌یابند. زمینه‌ی اصلی یافتن این هدف پیروی از انسان‌های کامل است که در جامعه یاری رسان دیگران می‌باشد و حضورشان در جامعه هیچ مانعی با عدالت، سیاست و اقتصاد جامعه ندارد. این دو عارف، سعی دارند تا حاصل و ثمره-ی عرفان نظری در حیات بشر را در عرفان عملی به تصویر بکشند و همه‌ی مردم را به این ضیافت باشکوه الهی دعوت کنند. از نظر آندرهیل، برای یگانه شدن با حقیقت، باید تلاش کرد و تنها با یک احساس شدید یا مواجهه‌ای فوق‌العاده است که عارف می‌تواند از این دروازه‌ی روحی عبور کرده و به سطح بالاتری از آگاهی سوق پیدا کند. وی با برشمردن سه ساحت نفس که عبارت‌اند از عقل، احساس و اراده، تقدم و تفوق را به ساحت احساس داده و بدین واسطه، دستاوردهای عقل را که بی‌مدد از حس حاصل شده است، بی‌اعتبار قلمداد می‌کند. نکته‌ای که در این میان بسیار مهم است و ما را از کج فهمی در رأی آندرهیل و مولوی دور می‌سازد، آن است که آنها تصریح می‌کنند در میان سه ساحت نفس انسانی، اصالت با ساحت حسی از تمام موانع رنگ و صدا و رایحه و... گذر کرده و از قالب مفهوم به عمق معنا داخل شده‌اند؛ در این صورت است که می‌توان به دریافت‌های حس، اعتماد کرد و از آنجایی که ورودی‌های ادراک، به واسطه‌ی حواس ظاهری و اندیشه‌های تار مسدود گشته، تنها راه رهایی از آنها عرفان است؛ ولی پس از نیل به کنه ماهیت احساس می‌توان به دریافت‌های آن اعتماد کرد و ماحصل آن، نتیجه‌بخش‌تر و مورد وثوق‌تر است. روشی که در این رساله برای پاسخ به پرسش‌های فوق در نظر گرفته شده است. استخراج داده‌ها براساس روش پدیدارشناسی از متون آندرهیل و مولوی و سپس تحلیل آنهاست.

دغدغۀ وجود جهانی دیگر که از آن با عنوان «وطن مألوف» یاد می‌شود، در ذهن بشرِعهد باستان تا انسان قرن بیست‌ویکم، همواره وجود داشته است. مولانا نیز در اندیشه‌های عرفانی خود، برای انسان وطنی فرامادی متصور شده است که این خاستگاه، تفاوت‌های اقلیمی و زبانی را کمرنگ می‌کند. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی نگاهی به مفهوم وطن مألوف بر اساس مثنوی معنوی دارد. جاودانگی انسان در مثنوی، با دستیابی به وطن اصلی فراهم می‌شود. این جاودانگی به‌تدریج هم می‌تواند صورت بگیرد و هر انسانی با هر رتبه‌ای، دور از این تعالی و کمال نیست. مولانا معتقد است با تهذیب نفس و طی مراحل سلوک می‌توان بازگشتی اختیاری داشت و حتی هنگام حیات دنیوی نیز از مبدأ الهی بهره برد. از دیدگاه مولانا، وطن مألوف، مکانی دور از دسترس نیست و راه دستیابی به آن «انسان بودن» است و بس.