جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله نسخ یکی از مسائل بسیار مهم در علوم قرآنی است که میان صاحبنظران در تعریف و مصادیق آن اختلافات فراوانی وجود دارد. قرآن مجید خود در چند آیه به وقوع نسخ در قرآن تصریح فرموده است(بقره/ 106؛ نحل/ 101؛ رعد/ 39). نوع مواجهه با مسأله نسخ می‌تواند موجب پذیرش یا انکار حجیت ظاهری آیات فراوانی از قرآن باشد. جریان سلفی- تکفیری فرقه‌ای منسوب به اهل سنت با گرایش و رویکردی خاص در تفسیر و علوم قرآنی برداشتی متفاوت‌تر از سایر فرق اسلامی در موضوع نسخ دارد. به نظر، این اختلاف خود یکی از عوامل شکل گیری فتنه‌ها، خونریزی‌ها و کشتن مسلمان‌ها در عصر حاضر است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد اسنادی و نیز آگاهی از ضروت شناخت مبانی فکری جریان سلفی- تکفیری به مطالعه و تحلیل نسخ در دیدگاه آنان می‌پردازد و در پایان به این نتیجه می‌رسد که سلفیان نسخ اصطلاحی را انکار می‌کنند و نسخ را در معنایی به کار می‌برند که شامل تخصیص، تقیید، مطلق، استثنا و... هم می‌شود. عدم توجه به این نکته می‌تواند موجب خطا در قضاوت‌های ما باشد.

تصوف از بدو پیدایش در دنیای اسلام، از ناحیه فقها در معرض انتقادهای فراوانی بوده است. ابن‌جوزی و ابن‌تیمیه از جمله برجسته‌ترین این فقها محسوب می‌شوند. این نوشتار، با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ابن‌جوزی و ابن‌تیمیه را در نقد تصوف می‌کاود. ابن‌جوزی صوفیه را به دو گروه صوفیه متقدم و صوفیه متأخر تقسیم می‌کند. صوفیه متقدم را مقید به شریعت می‌داند و در زمره زهّاد قرار می‌دهد، ولی دنیاگریزی، علم‌گریزی، عشق و سماع صوفیه متأخر را مذمّت می‌کند. از دیدگاه ابن‌تیمیه، صوفیه به دو گروه صوفیه اهل علوم دینی و صوفیه اهل فلسفه تفکیک می‌شوند. وی صوفیه اهل علوم دینی را بدعت‌گذار تلقی نمی‌کند، ولی به عقاید صوفیه متفلسف به سبب تأثیرپذیری از فلاسفه، برتری ولایت بر نبوت، فنا و وحدت وجود، نسبت کفر می‌دهد. در نهایت، ابن‌تیمیه در قیاس با ابن‌جوزی، دیدگاه مثبتی به تصوف داشته است.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، تبیین و تفهیم صحیح «ایمان» و حوزة معنایی آن از دیدگاه ابن تیمیه بود. روش: روش به کار رفته در این پژوهش، ترکیبی از روش اسنادی-کتابخانه‌ای و معناشناسی توصیفی- تحلیلی بود؛ بدین صورت که با مراجعه به منابع دست اول ابن تیمیه، واژة «ایمان» در آثار ایشان مطالعه و نسبت و روابط مفهومی آن با دیگر مفاهیم همنشین و جانشین از دیدگاه وی استخراج، ارزیابی، تحلیل و تبیین معناشناختی شد. یافته‌ها و نتیجه‌گیری: از یافته‌های پژوهش حاضر این بود که دیدگاه ابن‌تیمیه افزون بر قرابت بسیار با باورهای شیعه در موضوع ایمان، بر خلاف ادعای وهابیان است که مدعی پیروی از ابن‌تیمیه‌اند. تبیین صحیح، درست و ترویج دیدگاه ابن‌تیمیه در مبحث ایمان، می‌تواند بستر مهمی برای شکل‌گیری گفتمان و تعامل با گروههای بنیادگرای سلفی تکفیری باشد.

این نوشتار به ارزیابی دیدگاه ابن تیمیه در باب وجود شناسی عرفانی می‌پردازد؛ از زمان طرح نظریه وحدت وجود در آثار ابن عربی، چیزی نگذشته بود که ابن تیمیه عَلَم تکفیر قائلان آن را در جامعه اسلامی برافراشت، لذا ابن تیمیه از اولین مخالفان و منتقدان آموزه وحدت وجود به حساب می‌آید؛ در این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی تلاش گردید بستری علمی برای نقد اندیشه‌های وی در موضوعات عرفانی فراهم شود. ابتدا نظرات و انتقادات ابن تیمیه به صورت تفصیلی درباب وجودشناسی عرفانی بیان گردیده سپس این انتقادات مورد ارزیابی شده‌اند. ابن‌تیمیه وحدت وجود را همان اتحاد و حلول می‌داند و تمام اشکالات خود را بر همین رویه پیش می‌برد؛ در حالی‌که نظریه وجودشناسی عرفانی دارای مبانی، اصول و لوازم است. ابن تیمیه بدون توجه به زبان عرفان و مبانی آن با رویکرد ظاهرگرایانه به نقد وحدت وجود پرداخته است.

اول از همه ، من می خواهم اشاره کنم که این پایان نامه شامل چهار فصل است. پس از مقدمه ، فصل اول را تحت عنوان: تحقیقات مقدماتی آغاز کردیم و شامل سه بخش است: بخشهای اول: شامل برنامه تحقیقاتی است که شامل توضیحی در مورد موضوع ، اهمیت تحقیق ، روش تحقیق ، سوال اصلی و سوالات فرعی است و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح داده ایم. در مورد بخشهای دوم: ما بر تعریف مفاهیم تمرکز کردیم. ما واژگان مرتبط با موضوع تحقیق را تعریف کردیم ، مانند: ذهن ، دانش ، نظریه ، ذکر نام ذهن ، بخشهای ذهن ، و ما به اندازه کافی این مباحث را توضیح دادیم. و در بخشهای سوم: خلاصه ای از زندگی شیخ ابن تیمیه و علامه طباطبایی را مورد بحث قرار دادیم. و در فصل دوم عنوان این بود: واقعیت ذهن نظری از نظر ابن تیمیه و علامه ، و در آن دو موضوع وجود داشت: در مبحث اول واقعیت ذهن نظری و کارکردهای آن را مطابق ابن تیمیه توضیح دادیم ، و دیدیم که ذهن تصادفی تلقی می شود و به خودی خود موجود نیست ، بنابراین از نظر ابن تیمیه ذهن جسمی جسمی است. و در مطالعه دوم ، واقعیت عقل را از نظر علامه طباطبایی دیدیم ، و تفاوت آن را با ابن تیمیه یافتیم ، زیرا علامه ذهن را ذاتاً ذاتی می داند و آن را مجرد (غیر ماده) و فصل سوم با عنوان: ذهن نظری معتبر و میزان در نظر گرفتن آن از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. در آن دو موضوع وجود داشت: وجود اول ، ذهن معتبر و میزان ملاحظه آن از نظر ابن تیمیه. ابن تیمیه گفت: ذهن و فرآورده های آن حجت است و باید در متن وحی و آنچه رسول خدا (ص) فرمود ، مورد توجه قرار گیرد ، بنابراین تا زمانی که ذهن در پرتو وحی ، کتاب و سنت راه برود ، قابل قبول و قابل اعتماد است ، در غیر این صورت آن را به دیوار بیندازید. از نظر تایمیه ذهن کاملاً مقتدر نیست. و موضوع دوم ، در مورد: ذهن معتبر علامه و میزان ملاحظه آن بود. و فرمود: اصالت برهان عقلی مسئله ای ذهنی و قطعی تلقی می شود که نیازی به اثبات ندارد. به عبارت روشن تر ، صحت اثبات قابل اثبات نیست ، زیرا این یک امر بدیهی است. و در فصل چهارم ، عنوان این بود: نقش ذهن در ایمان و ایمان از نظر ابن تیمیه و علامه طباطبایی. و در دو مبحث تقسیم شدند: مطالعه اول ، نقش ذهن در ایمان و اعتقاد از نظر ابن تیمیه و نظر ابن تیمیه درباره عقل از اهمیت زیادی در دین برخوردار است ، اما آن را تابع می داند و نه منبع آن ، پیرو متون دینی در تمام شماره های خود است.

مکتوب حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به تحریر، بررسی و انتقاد از مواضع ابوالحسن اشعری و ابن تیمیه در باب صفات غیرخبری و خبری خداوند و تفسیر انسان‌وار‌انگارانه از این صفات پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اندیشه اشعری و ابن تیمیه علی رغم مخالفت موردی که میان آنان نمود می‌یابد، در اصل و اساس یکسان بوده و به مبدأ فکری واحد، که همان توقف در ظواهر، بدون توضیح چند و چون مسائل است، باز می‌گردد.اینان در برداشت از اکثر صفات غیرخبری و تمامی صفات خبری خداوند به تصوری انسان وارانگارانه از ذات الهی مبتلا شده به گونه‌ای که تصویر خدا در مکتب اشعری با تصویر خداوند در ساختار فکری ابن تیمیه از نظر میزان انسان وارگی تفاوت خاصی مشاهده نمی شود. آنان علی رغم تلاش برای خالص ساختن دین از عناصر بیگانه و زدودن انحرافات فکری رایج در زمانه خود، از عرضه یک فکر مبرهن، منسجم و کارآمد بازمانده‌اند. بخشی از این فقدان به اصول فکری و منهج خدا‌شناسی این‌دو باز می‌گردد، که با توقف در تعابیر تحت اللفظی دین‌ و تفسیر ظاهرگرایانه ازصفاتِ خبری و غیرخبری خداوند، عملا خدایی انسان‌وار را معرفی کرده‌اند. این نگرش عامداً و با توجه به روش خدا‌شناسی خود از ورودِ تفصیلی به بحث صفات الهی طفره رفته‌، چرا که پیشاپیش عقل بشری را فاقد توانایی کافی در شناخت حقیقت شناخته‌ است. در نتیجه به خدایی می‌رسیم که هم واجد اوصافی مثل دست و سایر اندام‌های انسانی است و هم از این اوصاف و صفات مبرا است! در مقابل این فکر جامد و ظاهربین، اندیشه کلامی امامیه با تکیه بر میراث عقلی و نصوص مذهبی خویش دیدگاهی را عرضه می‌کند که طبق آن خداوند با صفات غیرانسان‌وارِ خود ضمن حضور مداوم در عالم وجود، در حکم نفَس و همراه همیشگی بندگان خویش است و در همه حال رحمت واسعه او بر غضب موردی و تربیتی وی غلبه دارد. صفات انسانی ملحق به این خدا جز از مجرای تأویل عقلانی ادراک نمی‌شوند و البته رابطه روحانی انسان با خدای غیرانسان‌وار خود به مراتب سریع‌تر و صمیمانه‌تر از رابطه اشعری و ابن تیمیه با خدایی است که در حد فاصل انسانیت و الوهیت به صفات انسانی ملحق شده و دستِ افهام بشر را از فهم چند و چون انسانی شدن خویش کوتاه ساخته است.

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

بحث عقل و نسبت آن با نقل، کارکرد و محدوده عقل، یکی از مباحث مهم و تأثیر گذار در شکل‌گیری آراء و عقاید، مخصوصاً در حوزه دین بوده که در این زمینه افراط و تفریط‌های فراوانی صورت گرفته است. غالب مفسران و متکلمان امامیه در اعتبار عقل برای شناخت اصول و معارف دینی مانند شناخت خدا، نبوت و غیره اتفاق نظر دارند. از طرفی ابن‌تیمیه با حمله به متکلمان که عقل را منبع و ریشه علوم خود قرار داده و ایمان و قرآن را به نوعی تابع عقل می‌دانند، آنان را در اشتباه دانسته و معتقد است که عقل، شرط در معرفت علوم و صلاح عمل است و با وجود عقل، علم و عمل کامل می‌گردد ولی در عین حال مستقل نبوده و از ادراک مسائل عاجز است. پس به عبارتی تا حدودی کارایی عقل را قبول دارد؛ اما در مقام معرفت دینی ارزشی برای عقل قائل نیست. وی در عین اینکه حسن و قبح عقلی را می‌پذیرد، ملازمه آن با شرع را قبول ندارد و در مقام تعارض عقل و نقل، عملاً نقل را مقدم می‌داند، خروجی این تفکر، اتخاذ مبنای عدم حجیت فهم عقل و بدعت و همچنین عدم تأویل صفات خبری است که با این مبنا، جایگاهی برای عقل در نظر گرفته نشده است. پس‌آمدهای این دیدگاه، شکل‌گیری تفکری است که با اکتفا به ظواهر و عدم رجوع به موضوع عقلانیت و تأویل، مسئله تعطیل در فهم مفاهیم وحیانی به ویژه صفات خبری و ایضاً تکفیر را نهادینه کرده‌اند. علامه طباطبایی با تعریف عقل به اینکه عقل مبدئی درک کننده تصدیق‌های کلی و احکام عمومی است، این نیرو را همواره همراه آدمی دانسته و عقلانیت را نوعی هماهنگی با فطرت می‌داند. از نگاه علامه، ‌عقل علاوه بر مفتاح بودن دین، نسبت به اصل حقیقت دین، مصباح نیز هست در حالی که از نگاه ابن‌تیمیه نهایت جایگاه عقل در معرفت دینی، مفتاح بودن آن است و پس از آن باید مانند اصحاب حدیث به نقل تمسک کرد؛ بنابراین می‌توان گفت تفاوت دیدگاه علامه با ابن‌تیمیه علاوه بر مبنایی بودن، در ملازمات آن نیز هست. از جمله این ملازمات، پذیرش یا عدم پذیرش مساله تأویل است. در این تحقیق دیدگاه‌های معناشناسانه ابن‌تیمیه درباره عقل و نقل و نوع تأثیر گذاری این نظریات درتفسیر و تأویل آیات قران بررسی می‌شود.

تکفیر در ادیان الهی از جمله اسلام به معنای نسبت کفر دادن به فرد یا افرادی، و نفی ایمان آن‌ها بر اساس انگیزه‌ها و روش‌های مختلف می‌باشد که الزامات و پیامدهای خاص خود را دارد. در اسلام یکی از مسائل مطرح در علم کلام و علم فقه مقوله‌ی تکفیر است که از صدر اسلام تا به حال مورد منازعه‌ی علمی و نظری بوده و هست، فرق مختلف اسلامی در خصوص این مسأله اشتراکات و افتراقاتی داشته و دارند و امروزه علاوه بر وجوه اعتقادی و فقهی رنگ سیاسی و جناحی به صورت افراطی به خود گرفته است، که امروزه به معضل و مشکلی مهم و سرنوشت‌ساز برای مسلمانان جهان تبدیل شده و باعث اختلاف میان آن‌ها و تضعیف مسلمانان گردیده است، در این تحقیق سؤال اساسی آن است که به طور مشخص و معین نقاط اشتراک و افتراق شخصیت‌هایی محوری از شیعه مثل شیخ صدوق و و شیخ مفید و افرادی شاخص از دانشمندان سنی مثل ابوحنیفه و ابن تیمیه در خصوص موضوع و مسأله‌ی تکفیر کدامند؟ برای پاسخ به این سؤال با شیوه‌ی گردآوری اسنادی و کتابخانه‌ای و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و تطبیقی، منابع و آثار اشخاص مذکور و نظرات و دیدگاه‌های آن‌‌ها و شارحین آثارشان مورد مطالعه و دقت ونقد و بررسی قرار گرفته و نتیجه این شده است، که در نظر و آثار و منابع دست اول مربوط به اندیشمندان فوق الإشاره، صرف اقرار و اظهار به شهادتین، کفایت به اسلام نموده و مشمول کفر نمی‌گردد و در مصادیق کفر با هم اشتراک نظر دارند (نفی ضرورت دینی)؛ اما در مقام اعمال و رفتارهای شرعی و عبادی با هم اختلافاتی دارند که مورد سوء استفاده‌ی بعضی از انسان‌ها و گروه‌های مغرض و جاهل و دشمنان اسلام قرار گرفته است، بر همین اساس تقویت اشتراکات مذاهب در این زمینه بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.