آثار پر استناد | کتابخانه مجازی الفبا

مستملی بخاری(متوفی 434 ق) از صوفیان برجستۀ سدۀ چهارم هجری است که در کتاب «شرح‌التّعرّف لمذهب اهل التّصوّف»، همانند کلابادی به منظور دفاع از عقاید صوفیان در برابر فقها و عالمان دینی به شرح مباحث کلامی کتاب «التّعرّف»، استاد خویش می‌پردازد. این شرح هر چند در شمار کهن‌ترین آثار صوفیانه فارسی است امّا وجود نحله‌های کلامی گوناگون در عصر وی سبب شد تا مباحث کلامی نیز به کتاب وی راه یابد. وجود روحیۀ جمع‌گرای کلابادی در زمینۀ کلام در شرح مستملی نیز قابل مشاهده است به‌طوری که تشخیص مذهب کلامی وی به سادگی امکان‌پذیر نیست و تنها با مراجعه به متن شرح التّعرّف و بررسی آرای کلامی وی می‌توان گرایش کلامی او را تعیین کرد.. البته باید متذکّر شد که هر چند مستملی در این کتاب به شرح عقاید کلابادی می‌پردازد ولی این‌گونه نیست که در همۀ موارد با وی هم-عقیده باشد بطوری که در مباحثی همچون تعریف ایمان و نظریۀ کسب دیدگاهی متفاوت با استاد خویش را ارائه می-دهد. در ظاهر امر چنین به نظر می‌رسد که مستملی در کلام بیش از همه متأثر از آرای کلامی اشاعره است، زیرا در عصر وی کلام اشعری و فقه شافعی در میان صوفیان رواج بسیاری داشت، بنابراین گروهی چنین تصور می‌کردند که وی اشعری مذهب است، از طرفی خود مستملی نیز به صراحت به اشعری یا ماتریدی بودن خویش اشاره‌ای نکرده است، امّا با توجّه به دیدگاه‌های وی در شرح‌التّعرف و حوزۀ جغرافیایی تألیف کتاب، و چیرگی باورهای کلامی ماتریدیه، در بین علمای ماوراء‌النهر می‌توان وی را مخالف سرسخت معتزله و کتابش را یکی از شاخص‌ترین آثاری به شمار آورد که بعد از ابومنصور ماتریدی در حوزۀ کلام اهل‌سنّت و جماعت ماوراء‌النهر به رشتۀ تحریر درآمده است.