جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرچند ردپای باور به وجود انسان کامل در دوران باستان ایران دیده می¬شود؛ اما نظریه انسان کامل به-عنوان نظریه¬ای در عرفان نظری از سوی ابن عربی به شکل منسجم و مدون ارائه¬ گردید. در بخشی از این نظریه ابن عربی بر اهمیت قلب و جایگاه آن در عرفان تأکید می¬کند و آن را حقیقت آدمی می¬داند که مظهر تجلی انوار الهی است. این نظریه بر اندیشۀ عارفان دیگر نیز تأثیر نهاده ¬است. پژوهش حاضر با شیوه تحلیلی توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه¬ای مفهوم قلب را در این نظریه با تأکید بر آرای شاه نعمت الله ولی و حضرت امام خمینی(ره) بررسی¬ می¬کند. نتایج به¬دست ¬آمده از این پژوهش از این قرار است که در آرای شاه نعمت‌الله و همچنین امام خمینی(ره) قلب همان ارزش و جایگاهی را دارد که در سنت عرفانی به¬ویژه سنت ابن عربی از آن درک¬ می¬شود. کلید واژه¬ها: عرفان، انسان کامل، ابن عربی، قلب، شاه نعمت الله ولی، امام خمینی (ره).

عمقِ پایان‌ناپذیر آموزه‌های قرآن سبب شده است که همواره با تأمل در آیات و واژگان آن، دریافت بدیعی از این کتاب آسمانی حاصل شود. در این نوشتار با بررسی اقوال تفسیری در مورد واژه «میزان» ذیل آیه‌ 25 سوره‌ حدید، یک دیدگاه تفسیری، به مثابه مصداق ارجح مطرح گردید. مفسران در تفسیر این واژه نظریات متفاوتی بیان کرده‌اند که عبارتند از: ترازوی سنجش کالا، عدل، امام، حق، دین و عقل. نتایج پژوهش پس از تحلیل تفسیری آیه نشان می‌دهد که عقل نه تنها یکی از بهترین مصادیق تفسیری برای واژه «میزان» است، بلکه معیار تشخیص میزان بودن دیگر نظریات تفسیری نیزـ به شرط پذیرش ـ تنها به وسیله‌ عقل صورت می‌گیرد. تَتَبُّع متون دینی و آموزه‌های آن نیز مؤیِّد این دیدگاه تفسیری قرار گرفت. تبیین و تأیید جایگاه عقل در منظومه‌ دین و نقش منحصر به فرد آن در اصول و فروع احکام از دیگر دستاوردهای این پژوهش است. با توجه به اینکه از منظر تعدادی مفسران آیه‌ی 25 سوره‌ حدید بیانگر رسالت انبیاء در برقرای عدالت اجتماعی است، تفسیر میزان به عقل، منجر به تبیین نقش خاصِ آن در به دست آوردن این آرمان بشر خواهد شد. زیرا یکی از کاربردهای عقل تطبیق آموزه‌های وحی با مقتضیات زمان است. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد برقراری عدالت اجتماعی بدون ابزار عقل، در کنارِ بیِّنه و کتاب امکان‌پذیر نیست.

آیه 4 سوره‌‌ بلد، درباره چگونگی خلقت انسان می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ». فهم عمیق این آیه، نیازمند رمزگشایی دقیق از واژه «کَبَد» است. بیشتر مترجمان و مفسّران متأخر، معنای این کلمه را تنها به «رنج و سختی» اشاره و آیه را این‌گونه ترجمه کرده‌اند: «خداوند انسان را در رنج و سختی آفریده است»؛ اما آیا این نگاه تک‌بعدی منفی به آفرینش انسان، سبب ناامیدی او در زندگی نمی‌شود؟ آیا این مفهوم با رحمت و حکمت پروردگار تناسب دارد؟ طرح این سؤالات، فرضیه وجود معنای دیگری از واژه کبد و فهم دیگری از آیه را تقویت می‌کند. بنابراین، در پژوهش پیش رو با هدف دستیابی به معنایی جدید از واژه «کبد» و به دنبال آن کشف مفهومی متفاوت از آیه، به بررسی معناشناختی واژه «کبد» براساس لغت‌نامه‌ها، تفاسیر قدیم و جدید، روایات معصومان(ع) و تحلیل تاریخی این واژه در زبان عبری و متون دینی تورات و انجیل پرداخته و با کمک سیاق‌شناسی و ساختارشناسی و مستندات تفسیری و روایی و بررسی موضوعی آیات مربوط به خلقت انسان، به این نتیجه رسیده است که: ضمن احترام به مفسران متقدم که تنها از واژه کبد معنای رنج و سختی برداشت کرده‌اند، معنای دقیق‌تر واژه کَبَد در این آیه، «استواری، راست‌قامتی، اعتدال و قوام» است و بر این اساس، ترجمه آیه این‌گونه پیشنهاد می‌شود: «انسان را راست‌قامت، دارای تناسب اندام و معتدل آفریدیم»؛ از این رو، با جمع میان معانی واژه کَبد، می‌توان به فهم جدیدی از آیه دربارۀ خلقت انسان دست یافت.

بافت را می‌توان مطمئن‌ترین و مهم‌ترین ابزار مفسّر برای ورود به تحلیل متون به‌ویژه سوره‌های قرآن دانست. تعابیری چون: زمینه، بافت، بافت موقعیتی و بافتار و اصطلاحاتی چون مقام، شأن نزول و اسباب نزول در سنت تفسیر قرآن مواردی هستند که در ذیل معنایی سیاق یا بافت قرار می‌گیرند. «جرجانی» (471ق) از جمله افرادی است که بیش از هزار سال پیش، نظریاتی در عرصه بافت شناسی متن ارائه داد؛ که دانشمندان غربی متاخر از او بدان دست یافتند و در زبان شناسی همان نظریات را به مثابه نظریه علمی جدید ارائه دادند. این مقاله می‌کوشد تا با شیوه توصیفی – تحلیلی به معرفی برخی از نظریات جرجانی در باره مقوله بافت بپردازد و با تطبیق آن با سوره مبارکه کهف به راستی آزمایی نظریات وی بپردازد. از رهآورده های این پژوهش آن است که در سوره کهف به کارگیری الفاظ و ارتباطات معنایی آن با سایر اجزاء جمله، ترکیب-های نحوی و دلالی، تقدیم و تاخیر و همچنین حذف از جمله موارد بافت ساز این سوره‌اند، بافت هایی که با موقعیت‌های اجتماعی و رخدادهای تاریخی و ویژگی‌های روحی و روانی شخصیتهای سوره کهف همسو هستند و با اهداف اصلی این سوره یعنی طرح گفتمان توحید و معاد همردیف شده‌اند. همچنین «اقتضای حال و مقام » -که در نظریه بافت شناسی معاصر به بافت موقعیت متن اشتهار دارد- با مقوله وصل و فصل مورد نظر جرجانی همسان است.

دانش مفردات، با هدف خدمت به فهم واژگان و عباراتِ دشواریاب قرآنی بنیان نهاده شد. پیشینۀ بنیان‌گذاریِ این دانش، به سدۀ دوم هجری بازمی‌گردد. نخستین آثار تفسیری نگاشته‌شده در جهان اسلام، به‌واقع کتابهایی در جهت تفسیر و تبیین مفرداتِ دشوار قرآنی بوده‌اند که در قالب غریب القرآن‌ها، معانی القرآن‌ها و مجاز القرآن، پا به عرصۀ نشر نهادند. دانش مفردات خود از زیرشاخه‌هایی تشکیل شده است؛ «وجوه القرآن» یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین شاخه‌های دانش مفردات به‌شمار می‌رود. «وجوه قرآنی» به معانی مختلف واژگان یا عباراتی از قرآن اطلاق می‌گردد که در سیاق‌های مختلف قرآن معانی مختلفی دارند. بی‌شک بدون توجّه بدین مهم، دست‌یابی به فهم درست واژگان و عبارات قرآنی فراهم نخواهد بود. نگاهی به میراث روایِ اهل بیت (ع) نشان می‌دهد که حجم گسترده‌ای از «وجوه قرآنی» در دو سطح مفردات (420 واژه) و عبارات (60 عبارت) تبیین و تفسیر گشته است. نظر به جایگاهِ الهیِ خاندان وحی، و پیشوایی ایشان در عرصۀ سخن‌دانی، بهره‌گیری از نظرات صائب این پیشوایان، نقش مؤثری در مقابله با کژفهمی‌ها در فهم واژگان قرآن و تأویلات ناروا از عبارات قرآنی دارد. در گذار تاریخ اسلام، عالمان بسیاری در این موضوع، آثاری نگاشته‌اند، امّا با وجود تنوّع و تعدّد آثار موجود در این زمینه، در هیچ‌‌یک از آن‌ها دیدگاه‌های خاندانِ وحی که نقش مهمی در دست‌یابی به فهم صحیح از قرآن دارند، انعکاس نیافته است. ...

حوزة علمیة قم در سدة اخیر در ابعاد گوناگون از خود جلوه‌های درخشانی نمایانده است. تعالیم اخلاقی در قالب دروس اخلاقی و آثار مکتوب آن، یکی از این جلوه‌هاست. تعالیم اخلاقی با رویکردهای گوناگون خود، در سدة اخیر با محوریت حوزة علمیة قم توانست قلمرو وسیعی از مناسبات اجتماعی- سیاسی را درنوردد و افراد زیادی را تحت نفوذ تعلیمات خود متحول سازد. دروس اخلاقی در حوزة قم از رویکرد یکسانی پیروی نمی‌کند. در سابقه سدة اخیر این حوزه می‌توان شاهد گونه‌های متفاوتی از رهیافت‌های اخلاقی بود. در تقسیم رایج، از رهیافت‌های اخلاق عقلی، عرفانی، روایی و تلفیقی یاد می‌شود. یا از نوع دروس تشکیل شده اخلاق فردی و اجتماعی سخن به میان می‌آید. اما با نگاه دقیق در سنخ‌شناسی دروس اخلاق، ابعاد این دسته‌بندی و گونه‌شناسی گسترده می‌نماید و فراتر از تقسیم رایج در مباحث اخلاقی به نظر می‌رسد؛ از جمله: گونه اخلاقی جامع‌نگر در برابر یکسونگر؛ اخلاق علمی در برابر عملی؛ اخلاق فردی در برابر اجتماعی؛ اخلاق خوفی در برابر رجایی؛ اخلاق نقلی (نص‌محور) در برابر اخلاق عقلی؛ درون‌گرا در برابر برون‌گرا؛ جذبه‌ای در برابر اخلاقی. گزارشی از آنها در این تحقیق بیان می‌شود.

روش‌های اخلاقی نقش مهمی در شناخت تفکر اخلاقی دارد. حوزة علمیة قم، به‌ویژه در سدۀ معاصر نقش مهمی در آموزش اخلاق شیعه داشته است. بدین‌روی پاسخ به این سؤال اهمیت دارد که روش‌های آموزش حوزة علمیة قم در این سده چه بوده‌ است؟ مقاله حاضر کوشیده است با «تحلیل و توصیف» در یافتن این روش‌ها به تبیین آنها بپردازد و با روش‌های اصلی و فرعی و جزئی به شواهد و مصادیق آنها اشاره نماید. نتیجه این تحقیق یازده روش متداول در حوزه است که عبارتند از عقلی، عرفانی، نقلی، تلفیقی، مرجعیت، ارائه تجربه، وعظ، ارائۀ الگو، امر به معروف و نهی از منکر، انذار و تبشیر. با آنکه برخی از آنها از نوع آموزشی- تربیتی هستند، اما به علت نقش مهم این روش‌ها در آموزش اخلاق حوزه، لازم می‌نمود به آنها نیز اشاره شود.

مرگ پیچیده‌ترین و اساسی‌ترین مفهوم در نزد برگمان و محور بنیادین و دغدغه‌ اصلي آثارش بود، اما بايدگفت برگمان نيز مانند برسون انسان و دردها و رنج¬های وي را در معرض ديد قرارمی‌دهد، او به‌نوعی مسيح انسان‌هاست. در این پژوهش نگارنده درصدد است تا به بررسی مفهوم مرگ در سینمای وی بپردازد، نتیجۀ پژوهش حاکی از آن است که برگمان مرگ را به¬صورت سفری سازنده و عبرت‌آموز به¬نمایش¬درمی‌آورد که حتماً مخاطب به هر نحوی و با هر برداشتی، علاقه‌مند به همزادپنداری با کاراکتر فیلم شده و با او همراه می‌شود. اما جاودانه‌ترین اثر برگمان كه در آن دغدغه‌ اصلي خود، يعني مرگ و جستجوي خدا را به¬نمايش¬می‌گذارد مهر هفتم است. شوالیه‌ای خسته از جنگ‌های صليبي برمی‌گردد و در جدالي نابرابر بازي شطرنجي را با مرگ آغازمی‌کند. در اين اثر برگمان تقابلي از هنر و تمدن و طبيعت را درصحنه‌های گوناگون به نمايش می‌کشد. خلق لحظه‌های متفاوت از زندگي انسان‌هایی كه هرکدام به‌نوعی متفاوت می‌اندیشند و اينكه چگونه هرکدام با مرگ روبه‌رو می‌شوند از شاهكارهاي برگمان است. اوج نمايش فيلم سكانسي است كه در آن شواليه در داخل كليسا براي كشيش اعتراف¬می‌کند و دوربين با يك نماي بسته و كات¬دار تصويري را نشان-می‌دهد كه در آن مرگ با شنل سياهش به‌جای كشيش نشسته¬است. کلیدواژه¬ها: سینمای دینی، برگمان، اگزیستانسیالیسم، مرگ.

عرفان اسلامی به¬مثابه یک نهاد اجتماعی، در تاریخ اجتماعی ایران، از اهمیت والایی برخوردار است. چنانکه از بدو شکل¬گیری، با بهره¬گیری از تعالیم خاص خود در پی تثبیت گزاره¬های قدرت برآمد و با تأثیر از شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی، به¬عنوان یک گفتمان قدرتمند، در معادلات اجتماعی، سیاسی و مذهبی در تاریخ ایران نقشی برجسته پیداکرد. مولوی و عطار از جمله ادیبان عارفی هستند که در قالب کلام منظومشان در مثنوی معنوی و منطق‌الطیر، به بیان اندیشه‌های اجتماعی خویش، از منظر عرفانی پرداخته‌‌اند. پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی بیان¬می‌دارد که ساختار قدرت به¬تعبیر فوکویی آن، در عرفان اجتماعی، بر پایه جایگاه پیر و تعالیم لازم‌الاجرای او تبیین گردیده¬است به¬گونه‌ای که هژمونی قدرت در مقام پیر، با توجه به وجوه تاریخی و معرفتی در عرفان اسلامی در دستگاه نظری و عملیِ سازمانِ خانقاه، منجر به سوژه سازی مرید می‌شود؛ و پیر نیز، با تکیه بر اصل ولایت و انسال کامل، در حوزه قدرت و در امر راهبردی اجتماعی، دارای جایگاهی شاخص است. کلیدواژه¬ها: عرفان اجتماعی، دیرینه‌شناسی، میشل فوکو، مثنوی مولوی، منطق‌الطیر عطار.

چندمعنایی واژگانی یکی از مهم‌ترین موضوعات قابل طرح در مطالعات معناشناختی است. در بررسی‌های زبانشناختی نسبت به معانی واژگان همیشه با مفاهیمی مواجه هستیم که متأثر از واحدها و عناصر هم‌نشین خود هستند. این تأثیرپذیری به حدی است که تحلیل معناشناختی واژه را بدون در نظر گرفتن رابطه میان این عناصر ناممکن کرده است. توجه به سیاق و ساختار جمله بعد از ریشه شناسی و سیر تاریخی یک واژه چندمعنایی آن را به خوبی ثابت می‌کند. دستیابی به تفسیر دقیق قرآن کریم که یکی از اهداف بزرگ پژوهش‌های قرآنی محسوب می‌شود، در گرو درک و فهم دقیق واژگان قرآن کریم است. در این پژوهش کارکرد چندمعنایی واژۀ طغیان در قرآن کریم و سیر معنایی این واژه در آیات قرآن کریم بررسی شده‌اند و وجوه متعدد آن در ارتباط با هستۀ مرکزی معنا، تبیین و تأثیر واحدهای هم‌نشین واژه طغیان در معنارسانی این واژه با استناد به کتب تفسیری قرآن کریم بررسی شده اند. این پژوهش نشان می‌دهد واژۀ طغیان وجوه متعددی همچون ضلالت و گمراهی، ظلم، کفر، عصیان و نافرمانی، تکبر، معبودانی غیر از خدا و ... دارد که همۀ این معانی با هستۀ اصلی معنا که تجاوز و عدول از حد اعتدال است، ارتباط مفهومی دارند.