جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب دفع شبه التشبيه بأكف التنزيه اثر عبدالرحمن بن علی ابن جوزي می باشد. مؤلف کتاب که از علمای حنبلی مذهب در قرن ششم می باشد، این کتاب را در رد بعضی از علمای حنبلی مثل ابن حامد و ابن الزاغوانی، که برخلاف احمد بن حنبل امام این مذهب آیات و صفات خبری را بر ظاهر آنها حمل می کردند و این صفات را زائد بر ذات دانسته، و از تأویل آن خود داری کرده، و برای خدا صورت و دست و جهت و... اثبات می کردند، نوشته است. این کتاب دارای یک مقدمه و چهار فصل و یک خاتمه می باشد. در فصل اول مؤلف به بیان هفت خطا و اشتباه کسانی که درباره صفات خبری کتاب نوشته و آنها را بر ظاهرشان حمل کرده‌اند پرداخته است. در فصل دوم به این سوال پاسخ داده که چرا پیامبر اکرم از الفاظ موهم تشبیه استعمال کرده است؟ وی در این فصل همچنین به سه دلیل برای سکوت و عدم تفسیر سلف بر چنین احادیث را بیان کرده است. مؤلف در فصل سوم آیات صفات خبری و تفاسیر آنها، و در فصل چهارم احادیثی را که به آنها احادیث صفات اطلاق می شود را مورد بررسی کرده است. وی متذکر می شود که احادیث دارای نقاط دقیق و حساسی هستند و آفاتی دارند که فقط علماء فقیه این ها را می دانند، لذا مؤلف 60 حدیث را در این رابطه در این فصل تبیین می کند. در خاتمه هم مؤلف دوباره بر نفی این افکار از احمدبن حنبل تأکید می کند. و در پایان حسن بن سقاف محقق کتاب، حدیث «رأیت ربی فی أحسن صورة» را نقل کرده و اقوال محدثین را درباره آن بیان می کند، وی این حدیث را ضعیف و جعلی می داند. همچنین جناب حسن بن علی سقاف انتساب کتاب «الرویة» به دار قطنی را با بیان ادله کافی رد می کند.

مقایسۀ کلی یا جزئی بین دو تفسیر در زمره نقدهای پژوهشی قرآنی عصر حاضر به‌شمار می‌آید. با عنایت به این‌که تفسیر روح المعانی اثر آلوسی، مفسر معروف قرن سیزده را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی، متکلم به‌نام قرن شش پنداشته‌اند، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی، مسئلۀ جسم‌انگاری خداوند را از دیدگاه رازی و آلوسی مورد مقایسه قرار دهد. و چنین نتیجه گرفته است که رازی و آلوسی هر دو خداوند را از جسمیت منزه می‌دانند، با این تفاوت که رازی بر محال بودن آن تصریح کرده است و برای اثبات نظریه خود دلایل عقلی ارائه داده است، ولی آلوسی منزه دانستن خداوند از تجسیم را به این دلیل پذیرفته است که روش بسیاری از علمای برجسته اسلام است و به محال بودن آن هیچ‌گونه تصریح و یا اشاره‌ای ندارد. ثانیا، رازی بحث را در مورد آیات موهم تجسیم، به‌گونه‌ای برگزار کرده است که نشان‌دهندۀ برتری تأویل به سبک معتزله می‌باشد. آلوسی مواردی را که در آیات به خداوند نسبت داده شده‌اند، می‌پذیرد ولی تعیین مراد از آن را به خداوند تفویض می‌کند. هرچند در مواردی نیز گرایش به تأویل دارد. در پاره‌ای از موارد نیز دیدگاه مورد پسند رازی را مورد نقد نموده است.

تفسير مقاتل بن سليمان، معروف به تفسير كبير مقاتل از مهم‌ترين آثار قرآنى مقاتل و كهن‌ترين تفسير كامل قرآن است كه به ما رسيده است. نویسنده پيوسته در آن به جمع عقل و نقل (يا به تعبيرى ديگر، روايت و درايت) پرداخته است؛ بدين جهت، آن را پيشگام تفاسير جامع و كامل شمرده‌اند و به تعبير شافعى «بقيه مفسرين ريزه‌خوار اويند» و از روز نخست، مورد توجه همگان قرار گرفته و يگانه منبع سرشار تفسيرى شناخته شده است. آثار فروزان عقل در آن مشاهده مى‌شود و از نوعى ابداع و اعمال فنّ تأليفى ويژه‌اى برخوردار است. بيشتر به اهداف و مقاصد عاليه قرآن نظر دارد. جمع موضوعى آيات و تطبيق ميان آيات به‌ظاهر متعارض، از ويژگى‌هاى اين تفسير است. مقاتل، تنها به گردآورى آراى سابقين بسنده نكرده، بلكه آنها را مورد نقد و بررسى قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده، برگزيده است و تفسير خود را بر اين اساس، در كمال وجازت و رسايى عبارت و جامعيت، تأليف نموده است. دكتر شحاته مى‌نويسد: «آنچه به‌عنوان يك مفسر توانمند، جلب توجه مى‌كند، جنبه تفسير هر آيه با انديشه آزاد و خرد تابناك اوست» و نيز مى‌نويسد: «ويژگى تفسير مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت‌هاى آن است، علاوه بر احاطه بر معانى و واژه‌هاى قرآنى و بيان شبيه و نظاير آن، كه در جاى‌جاى قرآن و سنت آمده است، كه آن را به‌صورت «سهل و ممتنع» درآورده... از ديدگاه من، تفسير مقاتل در حوزه‌هاى تفسيرى، بى‌نظير است و به‌رغم گذشت بيش از دوازده قرن، هنوز اين تفسير، در انسان اين احساس را به وجود مى‌آورد كه گويى، اين تفسير، با چنين شيوه شيوا، براى امروز نوشته شده است. در نقل آرا و نقد و ترجيح، راه كوتاه را پيموده و چندان وارد مباحث جدلى نگرديده است. از لحاظ احاطه بر معانى قرآن، در عين جامعيّت، فشرده بيان كرده است و در عين ايجاز، رعايت ايفا (رسا بودن) به‌طور شايسته شده است و ديگر مزاياى اين تفسير كه در حجم كم، ولى محتوايى بسيار به جهان علم تقديم داشته است». از ويژگى‌هاى ديگر اين تفسير در ديدگاه دكتر شحاته، شيوه تفسيرى قرآن به قرآن است كه مقاتل، به‌واسطه احاطه و تسلط بر كليات قرآن، در زيباترين وجه آن را پياده نموده است. از ويژگى‌هاى ديگر آن در ديدگاه وى، ايجاد تلائم و هماهنگى و وحدت بين آياتى است كه در ظاهر موهم تناقض باشند؛ مانند آيه 7 سوره هود در خلق عرش و خلق آسمان و زمين و آيه 54 سوره اعراف به‌همراه آيه 11 سوره فصلت و آيه 30 سوره نازعات؛ در سوره هود مى‌فهماند، خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمين است. از آيه سوره اعراف فهميده مى‌شود، خلق عرش بعد از خلق آسمان و زمين است و آيه 11 سوره فصلت مى‌فرمايد: خلق آسمان بعد از خلق زمين است و سوره نازعات عكس آن را مى‌رساند. مقاتل در جمع بين آنها بيان مى‌دارد كه: خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمين است و خلق آسمان قبل از آفرينش زمين است، پس از آن آيات ديگر را به بيانى ديگر تأويل مى‌دارد. و نيز جمع عقل‌پسند مراحل خلقت انسان، از تراب، طين، حمأ مسنون، طين لازب، صلصال كالفخار، من عجل و من ماء مهين، ذيل آيه 30 سوره بقره را ارائه مى‌نمايد. دكتر شحاته در بيان ويژگى ديگر تفسير مقاتل مى‌نويسد: «اختلاط و در هم آميختن عقل و نقل به شكل واضحى در تفسير او نمايان است. از جهت نقل، آيات مربوط به يك موضوع واحد را جمع نموده و روايات متعلق به آنها را بعد از حذف اسانيد بيان مى‌دارد؛ اما در جانب عقل، ظهور آن واضح‌تر است؛ هر صفحه از صفحات تفسير مملو از تلاش عقلى اوست. ذكاوت خدادادى و هوش فوق‌العاده وى علاوه بر جمع نمودن كليه علومى كه مفسر نياز دارد، دو عامل يارى‌دهنده وى در تلاش عقلى اوست». در ديدگاه دكتر شحاته، مقاتل، معرفت فراوانى نسبت به لغت، مفردات و تركيب آنها، دلالت‌ها و تطور آنها، الفاظ مشترك، مترادف و نيز دانش وسيع نسبت به معانى و بديع و بيان و آگاهى نسبت به اجمال و تبيين، عموم و خصوص، اطلاق و تقييد و دلالت امر و نهى و نيز دانايى نسبت به عقايد و الهيات و نبوات و احكام آنها و اشراف نسبت به قرائات و تجويد و نحو و شعر قديم داشته است و اين عوامل، سبب شده در تفسير، خوش بدرخشد و... تحقيق تفسير مقاتل، توسط محقق ارجمند دكتر عبدالله محمود شحاته انجام گرفته است. وى مقدمه‌اى بر هر سوره، شامل خلاصه و مضمون و وصاياى آن سوره نگاشته است. از ديگر مراحل تحقيق، شماره‌گذارى سور و آيات و مشخص نمودن آياتى است كه در متن تفسير به آنها استشهاد شده است و نيز جدا كردن نص قرآنى بين دو پرانتز. تصحيح غلطهاى نسخه‌ها از ديگر موارد تحقيق ايشان مى‌باشد. علاوه بر تحقيق شكلى، شحاته، جلد پنجم را تماما به مقاتل و تفسير و اعتقادات او اختصاص داده است. در قسم اول جلد پنجم، به حيات مقاتل، مقاتل و علم حديث، مقاتل و علم تفسير، مقاتل و علم كلام در چهار باب پرداخته است. در قسم دوم، متعرض روش مقاتل در تفسير گشته و در 8 باب ديدگاه‌هاى مختلف مقاتل را بيان نموده است. ايشان در ابتداى جلد 5، مقدمه‌اى در سير تفسير قبل از مقاتل، ارائه داده كه به تفسير عصر صحابه، عصر تابعين و عصر تابعين تابعين و خصوصيات تفسيرى هر عصر و مفسران مشهور آن، پرداخته است. فهرستى بر اساس سوره‌ها در آخر هر جلد از اين تفسير، نمايان‌گر مطالب آن مى‌باشد. در جلد پنجم، بعد از فهرست مطالب آن، فهرست‌هاى گوناگون (از قبيل: 1. فهرست مطالب مجلدات چهارگانه بر اساس سوره‌ها؛ 2. فهرست منابع و مراجع كتاب بر اساس نام مؤلفين آنها؛ 3. فهرست شواهد آيات قرآنى و اشعار؛ 4. فهرست اعلام؛ 5. فهرست قبائل و اقوام؛ 6. فهرست اماكن؛ 7. فهرست ايام و غزوات)، تهيه و ارائه شده است.

کتاب التجسیم و المجسمة و حقیقة عقیدة السلف فی الصفات الإلهیة توسط عبدالفتاح بن صالح قدیش الیافعی به رشته تحریر در آمده است. در امت اسلامی از قدیم و همچنین در حال حاضر عده ای قائل به تجسیم در حق خداوند متعال هستند و با این عقیده قدر و منزلت خداوند متعال را کوچک می‌شمارند. مؤلف اثر حاضر در صدد است تا به بیان حقیقت عقیده سلف صالح در صفات خداوند متعال، مخصوصا در مسئله تجسیم و لوازم آن بپردازد و آنچه را که تابع آن از مسائل در تجسیم می باشد را بیان دارد. و عقیده سلف در تنزیه خداوند متعال از جسمیت و لوازم آن را به اثبات برساند. این کتاب شامل مقدمه و تمهیدیه ای است که به تعریف معنای جسم از لحاظ لغوی و اصطلاحی و تحریر محل بحث پرداخته و پس از آن شش فصل، یک خلاصه و ختام آورده است. در فصل اول به ذکر اقوال ائمه اهل سنت در منزه دانستن خدا از جسمیت و لوازم جسمیت پرداخته است. فصل دوم به عقیده تجسیم در ادله سلف از نظر نقلی و عقلی می پردازد. فصل سوم اقوال بین عقیده تجسیم و تفویض و تأویل با نصوص وهمی و خیالی تجسیم را بررسی کرده است. فصل چهارم به ذکر چگونگی ورود عقیده تجسیم بر عقائد امت اسلامی می پردازد. فصل پنجم ذکر بعضی از مجسمه و بعضی از کسانی که در زمره معتقدین به تجسیم هستند می باشد. فصل ششم در حکم تجسیم و مجسمه است. مؤلف پس از بررسی مسئله تجسیم و مجسمه به این نتیجه رسیده که خداوند متعال منزه از چنین اوصاف واهی و خرافی می باشد و حقیقت عقیده سلف صالح در صدر اسلام اینچنین نبوده که آنان قائل به عقیده تجسیم نسبت به ساحت باری تعالی باشند و آنان ساحت مقدس ربوی را از چنین اوصافی منزه می دانستند هر چند سلفیون معاصر معتقد به تجسیم که خود را از اتباع سلف صالح صدر اسلام می‌دانند در رابطه با آنان این ادعا را می‌کنند.

کتاب هذه عقیدة السلف و الخلف فی ذات الله تعالی و صفاته و افعاله و الجواب الصحیح توسط ابن خلیفه علیوی به رشته تحریر در آمده است. شناخت ذات وصفات باری تعالی از آن چنان اهمیت بالایی بر خورد دار است که قابل وصف نمی باشد تا آنجاییکه در طول تاریخ مشاهده شده ، گروهی به علت کم کاری و عدم درک اهمیت این موضوع دجار لغزش های جبران ناپذیری شده اند. نویسنده در این کتاب برآن است تا ضمن بیان نظر هر گروه از فرق سلف و خلف پیرامون این موضوع، آنچه حقیقت امر می باشد را با استدلالات صحیح پیش روی محققین قرار دهد. کتاب شامل سه فصل به شرح زیر می باشد: فصل اول بحث و بررسی در برخی صفات باریتعالی و بیان عقاید حشویه و.. در این موضوع می باشد. این فصل شامل مطالبی چون بررسی نظریه استوا (استوا علی العرش)، حدیث جاریه (الله فی السماء)، اعتقاد به جهت در باری تعالی ، تاویل ، تجسیم، و.. می باشد. فصل دوم به تکذ یب آنچه وهابیت نسبت به بدعت به سایرمذاهب می دهد اختصاص یافته است. نویسنده دراین فصل برخی از اعتقادات مسلمانان مانند ساخت مسجد وحرم، اکرام قبور مومنین (ع) ، قصد زیارت حرم نبوی (ص) و.. که توسط وهابیت مورد شبهه واقع شده است را برررسی نموده است. فصل سوم برخی اختلافات فقهی سلفیه با مذاهب اسلامی، را بر می شمارد . از جمله مسا ئل بررسی شده در این فصل میتوان به: صلاة تراویح، تکتف و دست روی دست قرار دادن در نماز، قصر اصلاة (شکسته نماز خواندن در سفر) اشاره نمود . نویسنده در این کتاب با بررسی دقیق آنچه در این مجال از آنها بحث شده است، به خوبی راه را بر القای شبهه دشمنان بسته است.

کتاب قوارع القهار في الرد على المجسمة الفجار توسط احمدرضا قادري حنفي به رشته تحریر در آمده است. بی شک اعتقادات هر مذهبی نمایانگر صحت وسقم ادعاهای آن مذهب اعم از نظریات و فتاوای علمای آن مذهب می باشد و آنچه میزان و مقیاس راستی آزمایی این اعتقادات می باشد چیزی غیر از کتاب و سنت نمی باشد. نویسنده این کتاب درصدد آن است تا با بررسی گفتمان مجسمه نظریات آنها را بر قرآن و سنت عرضه و به صورت تحقیقی کامل آنها را نقد ورد نماید. این کتاب بعد از معرفی نویسنده و ... در وهله اول اعتقادات مذهب اهل سنت را پیرامون ذات باری تعالی بیان می دارد وبعد از آن در هفت بخش به اعتقادات اهل تجسیم و اشتباهات آنها در فهم برخی آیات و روایات اشاره و آنها را نقد وتوضیح کامل را با توجه به قرآن وسنت بیان می دارد. برخی از مسائل مورد بحث وبررسی در این نوشتار بدین شرح است: منظور از «استوا علی العرش »، کیفیت احاطه رب، عرش مکان ثابت برای خدا، قعود، قیام رب در عرش و... نویسنده با بررسی این مسائل به این نتیجه رسیده است که آنچه مجسمه در حق خداوند بیان می دارند جز کفریات و شرک در ذات چیزی نیست که آن هم متاسفانه از کج فهمی و عدم احاطه علمی بر مطالب قرآن و سنت سرچشمه گرفته است .

کتاب فتاوي ابن تيمية في الميزان بقلم محمد بن احمد الیعقوبی به رشته تحریر در آمده است. او کتاب خود را در پاسخ به فتاوای ابن تیمیه نگاشته است که وهابیان در مساله ی زیارت و علی الخصوص زیارت خاتم الانبیاء، مطرح می کنند. کتاب او مشتمل بر مقدمه و هشت باب است که باب اول آن، حاوی صفات بارز فتاوای ابن تیمیه است که تشبه و تجسیم و اهانت بر مخالفین صفات بارز آن است. باب دوم آن در بردارنده ی کلام ابن تیمیه در مورد جهت داشتن خداوند و پاسخ آن می باشد. در باب سوم کلام بن تیمیه در رد عقاید و کلام و پاسخ به آن است در باب چهارم کلام ابن تیمیه در مورد اینکه قرآن حادث است وخداوند با ما با صوت معمولی صحبت می کند و پاسخ به آن می باشد. باب پنجم در مورد رد عصمت انبیاء توسط ابن تیمیه و پاسخ به آن است. باب ششم مشتمل برکلام ابن تیمیه در رد حرمت سفر و ممنوعیت توسل و پاسخ به آن است. و در باب هفتم به کلام این تیمیه در فنا و نابود شدن آتش و پاسخ به آن پرداخته است. در باب هشتم به کلام ابن تیمیه در سب صالحان و پاسخ به آن پرداخته است. در باب نهم به دیدگاه ابن تیمیه در مورد فلاسفه و پاسخ به آن پرداخته است و در نهایت باب دهم به بیان برخی از موارد خرق اجماع ابن تیمیه پرداخته است.