جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از بنيادي‌ترين مباحث در علم کلام و فلسفۀ دين، بحث رابطة عقل و دين است که دغدغه بسياري از فيلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده‌است. تعاريف بسياري از عقل و دين و نظرات مختلفي دربارۀ رابطة ميان آنها ارائه ‌شده؛ که ازجملۀ نظرات مي‌توان به عقل‌گرايي افراطي، نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي معتدل اشاره کرد. براي حل مسائل پيش‌آمده در بحث رابطة عقل و دين، مکاتب مختلف کلامي پاسخ‌هايي را ارائه داده‌اند. يکي از مکاتب مهم و تأثيرگذار کلامي در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شيخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته‌ترين متفکران نومعتزلي اسلام‌گرا هستند که ضمن نقد جريانات افراطي نص‌گرايي و عقل‌گرايي، آرائشان در ميان اسلام‌گرايان اهل‌سنت تأثيرگذار بوده است. اين دو انديشمند در دفاع از عقلانيت اعتدالي و مبارزه با جريانات افراطي همچون عقل‌گرايي افراطي و نص‌گرايي افراطي تلاش بسيار از خود نشان داده و تأليفات زيادي از خود به‌جاي گذاشته‌اند. در اين نوشتار با روش کتابخانه‌اي تلاش مي‌شود تا ضمن معرفي نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي افراطي، اشکالات هريک واکاوي شود؛ اشکالاتي نظير تعبد و تعصب به ظواهر متون و ناديده ‌گرفتن عقل، زياده‌روي در تأويل متون ديني، ترويج تاريخ‌مندي نصوص ديني و طرفداري از سکولاريسم.

حسن و قبح يکي از پايه‌اي‌ترين مسائل کلامي است که در حل بسياري از مسائل و قواعد کلامي ديگر نقش دارد. عدليه بر حسن و قبح واقعي ـ ‌عقلي و اشاعره بر غيرواقعي ـ شرعي بودن آن تأکيد دارند. در آثار کلامي و اصولي متداول، ابتدا چند معنا براي حسن و قبح ذکر مي‌شود و ادعا مي‌گردد که نزاع تنها در يک معناست و در واقعي ـ عقلي بودن معاني ديگر همگي اتفاق‌نظر دارند. اين تحقيق تلاش دارد با روش «تحليلي» و مراجعه به منابع مهم‌ترين فرقه‌هاي کلامي، يعني اماميه، معتزله، ماتريديه و اشاعره، درستي يا نادرستي تکثير معاني حسن و قبح را بررسي کند. آنچه به‌دست آمده اين است که تکثير معاني که از سوي اشاعره براي رهايي از اشکالات عدليه انجام شده، نه‌تنها ضرورت نداشته، بلکه خود تکثير معاني محل نزاع بوده و بالتبع، حل مسئله را دچار ابهام کرده است، بلکه ـ درواقع ـ اين معاني متمايز از هم نيستند. درنتيجه ادعاي پذيرش حسن و قبحِ واقعي ـ عقلي در برخي معاني و انکار آنها در معناي ديگر ادعايي متناقض است و متکلمان بسياري در اين تکثير و تفکيک معاني اشکال قرار کرده‌اند.

(از مجموعۀ 3 جلدی)اثر حاضر، شرحی بر کتاب «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد» تألیف علامه حلی از علمای قرن هشتم هجری قمری است. «کشف المراد» خود شرحی بر کتاب «تجرید الاعتقاد» اثر خواجه نصیرالدین طوسی است. تجرید اصل کتاب‌های کلامی و پیشگام آنهاست. این کتاب با زیباترین ترتیب و بهترین نظام مسائل اساسی را در بردارد. در کتاب حاضر، ابتدا زندگینامه محقق طوسی و علامه حلی ارائه شده و شرح‌های کتاب تجرید معرفی شده‌اند. در این مجلد سه بخش اول کتاب کشف المراد شرح و بسط داده شده است. بخش اول، امور عامه است و مشتمل بر مباحث وجود و عدم، ماهیت و لواحق و علت و معلول است. در بخش دوم جواهر و اعراض مطرح شده است. در بخش سوم نیز به مباحث خداشناسی از جمله اثبات وجود خدا، صفات الهی و افعال الهی پرداخته شده است.

این کتاب با بیانی تحلیلی به بررسی دلایل عقلی و نقلی عصمت انبیاء را از پرداخته است . مهمترین مباحث مطرح شده در این کتاب عبارت اند از : معنا وحقیقت عصمت ، امکان عصمت ، عصمت و اختیار ، عصمت و موهبت ، عصمت در دوران طفولیت ، تاریخچه عصمت در ادیان مختلف و در میان مسلمانان ، بررسی شبهاتی درباره مبدأ اندیشه عصمت ، عصمت انبیا در مقام تلقی و ابلاغ وحی دلایل عقلی و نقلی عصمت در مقام تلقی و ابلاغ وحی ، عصمت در اعتقادات و دلایل این نوع از عصمت ، بررسی شبهات ناظر به عصمت عملی پیامبران ، عصمت در خطا و نسیان ، عصمت در مذاهب و مکاتب دیگر ، عصمت اهل بیت و دلایل عقلی و نقلی آن ، بررسی آیات اولی الامر و تطهیر در این زمینه ، عصمت فرشتگان و ادله عقلی و نقلی آن . این کتاب در سال ۱۳۸۸ به همت انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ۳۹۲ صفحه منتشر و روانه بازار نشر شده است

این کتاب برای دانشجویان رشته فلسفه اسلامی به عنوان منبع مبنایی در کلام جدید تدوین شده و مشتمل بر دوازده فصل است . نویسنده ابتدا کلیاتی در مورد مطالعات دین پژوهی ، تعریف دین و ویژگی های آن ، انواع دین ، رابطه دین و فلسفه و ارتباط فلسفه دین با کلام جدید ارایه نموده و سپس خاستگاه دین و منشا آن و دیدگاه های مختلف در این زمینه را مطرح کرده است . در ادامه وی به اثبات وجود خدا و براهین مربوط به آن اشاره کرده و در این راستا به برهان وجودی ، برهان صدیقین ، براهین جهان شناختی مانند برهان نظم و فطرت و سایر براهین پرداخته و صفات خداوند و ابعاد گوناگون آن جایگاه شرور در نظام آفرینش و نیاز بشر به دین به جهت عطش جاودانگی که در درون اوست را مورد بحث و بررسی فلسفی و کلامی قرار داده است . مباحثی مانند زبان دین ، رابطه عقل و وحی و دین و فلسفه ، تجربه دینی ، کثرت گرایی دینی ، ابعاد اجتماعی دین و نقد سکولاریسم ( جدایی دین از سیاست و نسبت بین دین و اخلاق از دیگر مندرجات این نوشتار است . کلام جدید از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها ( سمت ) با همکاری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره ) در ۴۴۰ صفحه و در سال ۱۳۹۱ منتشر شده است. همچنین این کتاب درسنامه‌ای پژوهش‌محور در موضوع کلام جدید یا همان (فلسفه دین) است، که برای طلاب و دانشجویان، تدوین شده است. از منظر نویسنده آنچه در میان مسلمانان، دست کم از قرن دوم هجری، به «علم کلام» شهرت یافته، دانشی است که به تبیین و اثبات عقاید اسلامی و دفاع از آنها می‌پردازد. این علم – به دلیل آنکه مبانی عقیدتی و «اصول دین» (و در رأس آنها، مسئله توحید و صفات خداوند) را بررسی می‌کند – به نامهای دیگری چون «فقه اکبر» (در برابر فقه اصغر که بیان تکالیف عملی و «فروع دین» را بر عهده دارد)، «علم توحید و صفات» و «علم اصول دین» نیز خوانده شده است. از دیدگاه نویسنده در عصر حاضر گاهی وصف «جدید» را نیز به «کلام» می‌افزایند و از تعبیر «کلام جدید» استفاده می‌کنند، چرا که در آن برخی از چالشهایی را که دین در دنیای جدید ( همچون مسئله شر، عقل و وحی، تجربه دینی) با آنها روبه‌روست، بررسی می‌کند.

معصومان به اقتضاي حکمت و مراعات سطح فهم مخاطب، بعضي از واقعيات را از مخاطبان مخفي مي‌کردند. «اخفاي واقع» از دو جهت به واقع‌نمايي گفتار معصومان آسيب مي‌زند: 1- اگر «اخفاي واقع» حکيمانه است، مي‌توان ادعا کرد: واقعيت بالکل با آنچه بيان گرديده، متفاوت است و به خاطر ناتواني از فهم، ارائه نشده است. برخي از شقوق اين فرض مستلزم کذب کلي قرآن و گزاره‌هاي عقلي است، پس اين احتمال مردود است. 2- احتمال دارد با کنار هم قرار دادن «نگفته‌ها» و «گفته‌ها»، برداشت کنوني ما از واقعيت، کاملاً تغيير کند و گفته‌هاي معصومان ديگر واقع‌نما نباشد. هرچند برخي براي پاسخ به جهت 2 با پيش‌فرض اينکه «نگفته‌ها» در طول «گفته‌ها» است، به اصول حکمت متعاليه و عدم بخل خداوند تمسک جسته‌اند، اما اولاً، اين پاسخ کامل نيست. ثانياً، جهت 2 تنها واقع‌نمايي گفته‌هاي در هم تنيدۀ معصومان را مخدوش مي‌کند، نه همۀ گفته‌ها را. ثالثاً، حتي در معارف در هم تنيده، با «لابشرط» کردن گزاره‌ها، واقع‌نمايي حداقلي گفته‌ها حفظ مي‌شود. رابعاً، مصاديق اخفاي واقع غالباً دربارۀ ولايت تکويني، شئون امام ومانند آن است که کف و سقف آن معين شده است.

در این مصاحبه به بررسی کلام جدید و مباحث مطرح در فلسفه دین پرداخته می‌شود. نسبت کلام جدید با فلسفه دین و کلام قدیم هم مورد بحث قرار می‌گیرد. در میان این مباحث هم به نظرات اندیشمندان این حوزه و تقسیمات و انشعابات این موضوع اشاره می‌شود. در پایان نیز پیشنهاد عملی به طلاب علاقه‌مند داده می‌شود.