جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی و روح المعانی آلوسی، از تفاسیر برجسته اهل سنت به شمار می‌روند. برخی پژوهشگران، تفسیر روح المعانی آلوسی را نسخۀ دوم تفسیر کبیر فخر رازی ـ به ویژه در مسائل کلامی‌ـ دانسته‌اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، مسئلۀ «کلام الهی» را از دیدگاه این دو اندیشمند ارزیابی نموده و دریافته است که هر دو مفسر، خداوند را متکلم، و کلام را دو نوع می‌دانند و علی‌رغم اشتراک در مبانی کلامی، تفاوت‌هایی در فهم و روش دارند. فخر رازی از دلایل عقلی در اثبات یا توجیه مدعیاتش بهره می‌گیرد؛ ولی آلوسی بیشتر سلوک علمای سلف را ترجیح می‌دهد. رازی «کلام» را دو گونه می‌داند: لفظی، که مرکب از حروف و اصوات و حادث است، و نفسی، که قائم به ذات الهی و قدیم است. آلوسی معنای مصدری کلام را سخن گفتن و حاصل آن را سخن معنا نموده است. وی معنای دوم را حقیقی دانسته و آن را به دو نوع لفظی و نفسی تقسیم کرده و هر دو را قدیم می‌داند. از نگاه آلوسی، کلام لفظی، تجلی کلام نفسی و مجرد است که خداوند آن را در صورت‌های خیالی و حسی ظاهر نموده است.

امام سجّاد علیه السلام به عنوان وارث علم پیامبر صل الله علیه و آله روایات تفسیری گران‎ بهایی را علی‎ رغم زندگی در شرایط حساس ـ از خود به یادگار گذاشته‌‌ اند که جمع قابل توجّهی از آن‎ها در منابع اهل سنّت نیز انعکاس یافته و همین امر، ضرورت و اهمیت پرداختن به موضوع مورد نظر را دوچندان می‌نماید. مقاله‎ حاضر، به روش توصیفی ـ تحلیلی، با تتبّع در مصادر اهل سنّت و استخراج احادیث تفسیری امام زین العابدین علیه السلام، نشان می‌دهد که مهم‎ترین گونه ‌های روایات تفسیری امام عبارتنداز: جایگاه ثقلین در کلام امام، تجلّی آیات در سیره‎ امام، آموزه‌ های کلامی و تبیین معارف اعتقادی، روایات فقهی، احادیث اخلاقی، تربیتی و هدایتی. نکته‎ی قابل تذکّر این است که تحقیق پیش رو، در مقام برشمردن تعداد روایات تفسیری امام سجّاد علیه السلام در منابع اهل سنّت نبوده، بلکه در پی رمزگشایی از گونه ‌ها و روش ‌های تفسیری امام علیه السلام در آن‌هاست. از دیگر مسائل مطرح‎ شده در این نوشتار، بیان روش‌ های تفسیری امام زین‎ العابدین علیه السلام است؛ از جمله‌‌: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به سنّت، تفسیر واژه‎ای، بیان اسباب نزول، مکّی و مدنی، تبیین مجملات، تقیید مطلقات، تخصیص عمومات، استفاده از جری و تطبیق در تفسیر و سایر مبانی علوم قرآنی. همچنین برخی از روایات این امام همام، در شرایط تقیّه صادر شده‌‌اند که در این نوشتار، به آن‎ها پرداخته است.

شهرستانی از جمله مفسرین بنام اهل سنت می‌باشد است که در تفسیر خود از روایات اهل‌بیت به‌ویژه امام صادق علیه‌السلام استفاده نموده است وی مدعی است که در بخش‌هایی "الاسرار" را از اهل‌بیت علیهم السلام گرفته است هدف مقاله پیش‌رو تحلیل میزان خوانش این بحث‌ها یا روایات اهل‌بیت علیهم السلام به ویژه امام صادق علیه السلام است. مقاله حاضر به روش توصیفی - تحلیلی با تتبع در تفسیر «مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار» شهرستانی به بررسی مباحثی از علوم قرآنی در تفسیر وی می‌پردازد که هر یک از این مباحث به عنوان یک علم در علوم قرآنی مطرح هستند. از جمله : نزول قرآن ، عام و خاص، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ. در بسیاری از موارد سخن شهرستانی در بحث الاسرار متاثر از اهل‌بیت به ویژه امام صادق علیه السلام می‌باشد این هم خوانش گاهی صریح و به نحو کامل است و در پاره‌ایی موارد مشابهت ضمنی و در برخی موارد جزئی است.

هدف مقاله حاضر آن است که نشان دهد شهرستانی، از بزرگان و تراجم­نویسان اهل­سنت، چگونه در تفسیر خود از روایات ائمه اطهار و به طور خاص امام صادق(ع) تأثیر پذیرفته است و مبانی تفسیر و فهم­پذیری خود را از قرآن چگونه بیان می‌دارد و چه راه­حلی را پیشنهاد می‌دهد. روش مقاله حاضر تحلیلی است. با بررسی مبانی فهم­پذیری شهرستانی در تفسیر مفاتیح الاسرار، به این حقیقت می‌رسیم که وی تنها راه فهم قرآن را مراجعه به اهل­بیت دانسته و خود در بحث مبانی قرآن، بسیار از اهل­بیت تأثیر پذیرفته است. هم­چنین او علم قرآن اعم از تفسیر و تاویل را مختص به اهل­بیت دانسته، سرگردانی مفسران را در تفسیر قرآن، در عدم رجوع به اهل­بیت می­بیند و دوری از آنان را نابودی ­دانسته و معتقد است که اهل­بیت، حافظ و نگهبان واقعی قرآن هستند. با توجه به بیان شهرستانی در مقدمه تفسیر خود و کاربرد استفاده روایات اهل­بیت در این تفسیر، به این جمع­بندی می­رسیم که امکان فهم و تفسیر قرآن برای همه مفسران وجود دارد، به این شرط که پیش­فرض­های مذهبی خود را در تفسیر کنار گذارند و راه درست تفسیر قرآن را انتخاب نمایند که همان مراجعه به اهل­بیت و استفاده از روایات ایشان است. همان­طور که پیامبر(ص) بارها این نکته را در سخنان گهر­بار خود گوشزد نموده­اند.

بینامتنیت بر این اندیشهاستوار است که هیچ متن مستقلی وجود ندارد، بلکه متون از یک­دیگر وام می‌گیرند و میان آن­ها رابطۀ نزدیک و دوسویه‌ای وجود دارد. بر اساس این نظریه، هر متنی زاییدۀ متون گذشته یا معاصر است؛ به‌گونه ای که متن تازه (حاضر)، خلاصه‌ای از متن یا متون متعددی (غایب) به­شمار می­آید. هدف از این مقاله، «جستار بینامتنی عهدین در دعای سِمات» است که با روش توصیفی - تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای مطرح می‌کند که رابطۀ بینامتنی میان عهدین (کتاب مُقَدَّس) و دعای سِمات وجود دارد. رابطۀ موجود از نوع بیان مضامین و مفاهیم مشترک است؛ لذا عباراتی مشابه عبارات کتاب مُقَدَّس در دعای سِمات وجود دارد. بیش­ترین تکرار بینامتنی از نوع اِجْتِرار (نفی جزیی) است که عیناً متن غایب (عهدین) در متن حاضر (دعای سِمات) نمود می‌یابد. هم­چنین نمونه‌هایی از نوع اِمْتِصاص (نفی متوازی) نیز در آن وجود دارد.

روایات تفسیری در زمینه فهم واژگانی بیانگر آن است که اهل بیت به تفسیرادبی قرآن پرداخته‌اند و در صدد فهماندن لغات غریب قرآن به مردم هستند زیرا گاهاً اکثر لغات یک آیه قابل فهم است و تنها یک واژه مبهم و دور از ذهن می‌باشد و نیاز به تفسیر دارد؛ لذا آن بزرگواران به تبیین همان یک واژه می‌پرداختند. هدف از این مقاله بیان جایگاه اهل بیت (علیه السلام) در بکارگیری ابزارهای ادبی-بلاغی خصوصاً در فهم لغات قرآنی بوده‌است؛ نوشته حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی روش‌های ائمه (علیه السلام) در بکار گیری این ابزارها در معناشناسی واژگانی آیات پرداخته و در انتها به ابن نتیجه دست یافته است که اهل بیت (علیه السلام) برای تبیین لغات، ابتدا از قواعد عربی و سپس کاربرد واژگان در عرف و فرهنگ استفاده کرده و گاهی بر اساس کاربرد آن واژه در شعر به معناشناسی لغات پرداخته و در مواردی نیز از کاربرد واژگان مترادف‌ در تفسیر لغوی آیات قرآن استفاده نموده‌اند.

اگرچه آشنایی و مطالعات خاورپژوهان درباره اسلام سابقه ای دیرین دارد که به قرون وسطی و سپس جنگهای صلیبی می رسد و تا امروز ادامه دارد. اما مسأله تشیع موضوعی است که به چند دهه اخیر مربوط می شود و بیشترین توجه خاورشناسان به تشیع مربوط می شود به انقلاب اسلامی ایران که با محوریت تشیع انجام پذیرفت و به تبع آن مطالعات خاورشناسان درحوزه تشیع و موارد مربوط به آن ازجمله حدیث شدت گرفت. مطالعات مستشرقان در حوزه حدیث شیعه از جهت اهداف و انگیزه ها یکسان نبوده چرا که برخی از آنان با مواجه شدن با این پدیده جدید با نگاهی بدون غرض به کنکاش در آن پرداخته و برخی دیگر با نگاهی برخاسته از خوی استشراقی مغرضانه با آن مواجه شده اند. توجه روز افزون مستشرقان به پدیده نوظهور تشیع (به نظر ایشان) و به تبع آن حدیث شیعه وایراد نظرات متفاوت ما را بر آن داشت تا روشی توصیفی تحلیلی به بررسی نظرات و آراء مستشرقانی چون: کلبرگ، اشمیتکه، لالانی و... بپردازیم. از بررسی و کنکاش در این مجموعه از آثار خاورشناسان چنین حاصل شد که اگرچه مطالعاتی هرچند اندک از جانب خاورپژوهان در جوزه حدیث شیعه صورت پذیرفته اما به علت تازگی کار این فعالیت ها عاری از نقص نبوده و بیشتر شامل ریخت شناسی ساختاری و ظاهر احادیث است و شامل بررسی تحلیلی درون مایه آنها نمی شود.

استفاده صحیح‌ از دو منبع فیاض قرآن و سنت پیامبر(ص)، در گرو فهم صحیح آن‌هاست. فهم اصطلاحات خاص و معنای دقیق واژه‌ها‌ در ترکیب‌های مختلف، از اساسی‌ترین مقدمات برای فهم این منابع به شمار می‌رود. هم‌چنین کاربرد واژه‌ها در معنای حقیقی یا مجازی و دریافت هدف اصلی گوینده، از اهمیت زیادی برخوردار است. واژه «اجذم» از جمله واژگانی است که در کلام پیامبر(ص) و در موارد خاص به کار رفته است. بر این اساس نوشتار حاضر که به تحقیق و بررسی کاربرد واژه‌ «اجذم» در معنای حقیقی یا مجازی آن در احادیث پیامبر(ص) پرداخته است، با روش توصیفی تحلیلی و بررسی آرای گوناگون نتیجه می‌گیرد که معنای حقیقی واژه «اجذم»، مقطوع‌الید یعنی دست‌بریده می‌باشد. اما در احادیث پیامبر(ص) بیشتر در معانی مجازی و کنایی به‌کار رفته که همه این معانی نزدیک به‌ هم هستند و تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند؛ مثل بی‌دلیل و بی‌حجت، بی‌خیر و بی‌برکت، ناقص و ناتمام، نقصان در کمال و جمال و مقطوع السبب.

شناخت معنای واژگان عربی و دقت در نوع کاربرد و بافت‌های گونا‌گون، یکی از رسالت‌های دانش فقه الحدیث است که خواننده را به معنای مورد نظر و مقصود حدیث رهنمون می‌سازد. بر این اساس، نوشتار پیش‌رو با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی و تحلیل معنای واژه «بیضه» در احادیث پیامبر خدا9 پرداخته است تا به معنای این واژه در حدیث «لعن الله السارق یسرق البیضة...» دست یابد. تحقیق نشان می‌دهد که در کلام پیامبر خدا9 «بیضه» هم در معنای حقیقی - یعنی تخم مرغ - و هم در برخی معانی مجازی - که کلاه آهنی، مجتمع، خصیه، ورم بدن و زن سفید، سرور، دوشیزه و ...هستند _ به کار رفته است. همچنین ترکیب و بافت‌های این واژه در احادیث بیشتر به صورت اضافت، ممیَّز، مشبه به و با قرینه هایی کاربرد دارد؛ اما در روایت مورد بحث کاربردی غیر از این چهار صورت به نظر می‌آید که تأویلات و دیدگاه‌های متفاوتی از علما پدیدآورده است؛ برخی با در نظر گرفتن معنای حقیقی - بدون تأویل - آن را حمل بر معنای حقیقی نموده‌اند، و عده‌ای با برگزیدن معنای مجازی به تأویل آن پرداخته‌اند. از میان نظرات مختلف، تأویل «ذم و تقبیح سرقت و سوء فرجام» درست‌تر به نظر می‌رسد. برخی دیگر از علما از میان معانی مجازی کلاه‌آهنی را مراد گرفته‌اند که با دیگر روایات، استعمال عرب و قراین سازگار نیست.