جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تاریخ بشرى, تمدن هایى که تاریخ مکتوب ندارند روایت خود را به آیندگان اختصاص داده و تمایل چندانى به حفظ اعمال اجداد خود نشان نمى دهند. خلاف آن در مورد تمدن هاى سامى و غیر سامى صادق است که از قدیم الایام در سواحل مدیترانه و آسیاى غربى جانشین یکدیگر شده اند. همان طور که پیدایش خط, تسهیلاتى را براى ثبت رفتار و مراسم انسان ها به وجود آورد, ویرانه هاى آثار باستانى نیز یادآور گذشت زمان و توالى انسان ها است. قرآن نیز اشاراتى به گذشته بشر دارد و نظر تاریخى خود را در چارچوب یک طرح الهى بیان مى کند, هم چنین شعر عرب به توصیف اعمال قبایل کوچک پرداخته و به آن ها ارج مى نهد. با وجود این, اعراب مسلمان در آغاز درک تاریخى خود را نشان نداده اند, زیرا آن ها فاقد آثار مکتوبى بودند که بتوان آن را [اثرى] تاریخى نامید. به دلیل یکدست نبودن اطلاعات ما از مناطق و دوران هاى مختلف, نمى توان فهرست کاملى از متون تاریخ نگارى ارائه داد. در آغاز بحث تإکید بر این نکته ضرورى است که در گزینش آثار تاریخى براى بحث یا چاپ, همانند آثار ادبى معیار واحدى وجود ندارد. هر چند که ارزش عقلانى یا هنرى یک اثر مى تواند در گزینش آن موثر باشد و نوشته هایى نیز از جهت سندى اهمیت خاص دارند, اما بدیهى است که تدوین دوباره گذشته مهم ترین فایده یک اثر تاریخى است; به عبارتى حتى نوشته اى که از ارزش حد متوسط برخوردار است, مى تواند مورد توجه باشد. باید به یادداشت که در تدوین مجدد تاریخ, نوشته هایى که متضمن شاهد مستقیم اند نسبت به تإلیفات متإخرتر از اولویت برخوردارند. (البته این امر که نوشته هاى متإخر ممکن است حاوى شواهد بنیادى باشند, از این مورد مستثنا است). ((تاریخ)) بهترین کلمه عربى است که براى ترجمهhistory)) )) به کار برده شده است. هر چند که از نظر ریشه لغوى ابهاماتى وجود دارد اما آن در مورد روایت هاى تاریخى و فرهنگ هاى زندگى نامه اى به کار برده مى شود. اما در هر دو مقوله نوشته هایى وجود دارد که نمى توان آن ها را تاریخ نامید. لغات دیگرى مانند ((اخبار)), ((سیره)) و ((طبقات)) در مقابل تاریخ قرار دارند که براى نوشته هایى مشابه با آثار تاریخى به کار برده مى شوند. به نظر نمى رسد تا قرن سوم هجرى که تاریخ به صورت علم مدون درآمد, خود کلمه تاریخ در نوشته ها استفاده شده باشد. چند نسخه خطى قدیمى نیز با عنوان تاریخ آغاز مى شوند که احتمالا این وجه تسمیه را نسخه برداران متإخر به آن ها افزوده اند.

در جامعه عرب مقارن ظهور اسلام, تشکیل شدن قبایل و طوایف از نسل دودمان پدرى سبب شده بود تا از اصطلاحات متفاوتى براى نامیدن افراد استفاده شود. علاوه بر اعضاى اصلى طوایف, حلیف, جار و مولى کسانى بودند که از امتیازات عضویت در قبیله و حمایت آن بهره مند بودند. هرچند ارتباط جار با طایفه همیشگى نبود, اما مولى و حلیف پیوند نزدیک ترى با آن داشتند و بدان سبب نقش سیاسى و اجتماعى بیش ترى داشتند. این نظر وجود دارد که ارتباط آنان با طوایف از طریق ازدواج و یا دودمان مادرى بود.

بنى غانیه خاندانى از بربرها بودند که در قرن ششم هجرى در منطقه شرق اندلس و افریقیه به حکومت رسیدند. نخستین امیر از بنى غانیه محمد بن على بن غانیه مُسوفى و آخرین آنان عبدا& بن اسحاق است. این خاندان که با حمایت مُرابطان روى کار آمد, پس از سقوط دولت مرابطى و در زمان حاکمیت موحدان از حامیان بزرگ تفکر مرابطان به شمار مى رفت. تاخت و تازهاى بنى غانیه تا مدت ها سبب سلب آرامش از موحدان شد. سپاهى که آنان از اعراب مهاجر و صحرا گرد فراهم آوردند, سبب آشفتگى اوضاع اِفریقیه در نیمه دوم سده ششم و نیمه نخست سده هفتم شد. ضربات مداوم موحدان و حَفصیان به آنان در افریقیه سرانجام به حضور بنى غانیه در آن جا خاتمه داد. شاخه دیگر این خاندان در میورقه حضور داشتند که موحدان در سال هاى آخر سده ششم به حضور آنان خاتمه دادند, این نواحى تا زمان تصرف به دست مسیحیان در دست موحدان باقى ماند.

نیشابور از شهرهای شرق اسلامی است که در دوره هایی از تاریخ اسلامی در علوم و توسعه آن جایگاهی ممتاز داشت. توجه علمای بزرگ به این شهر و حتی اقامت در آن، نیشابور را به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی آن دوران تبدیل کرد. موقعیت ممتاز نیشابور، جغرافی نویسانی چون یاقوت حموی را به ارائه گزارشی در خور از این شهر وا داشته است. یاقوت حموی تاریخ و تحولات این شهر را در کتاب معجم البلدان و شرح حال علما، متفکران و ادبای این دیار را در معجم الادباء آورده است. این امر سبب شده است که یکی از غنی ترین گزارش‌ها درباره نیشابور فراهم شود. حضور اندیشمندان و صاحب نظران در سده های چهارم به بعد به رونق علمی آن شهر افزود و اوج آن تا پیش از حمله مغول زمینه رشد و تعالی را برای آنان فراهم آورد. بررسی وضعیت شهر نیشابور در سده های فوق و یافتن علل و چگونگی تحولات علمی آن با اتکا به نوشته های یاقوت حموی از اهداف این مقاله است.

پیامبر(ص) پیمان­نامه­ی مدینه را که نخستین قانون اساسی مستند در حوزه­ اسلام است برای روشن شدن روابط ساکنان مسلمان و غیر مسلمان داخل مدینه و ارتباط با مردمان خارج مدینه تنظیم کردند. این پیمان­نامه در زمینه حل اختلاف از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. شیوه­ها و ابزار به کار رفته و پیش­بینی شده در آن، سبب شده است که به عنوان یکی از کارآمدترین نمونه­های حل اختلاف جلوه کند. مقاله حاضر در پاسخ به این پرسش طراحی شده است که در صورت مقایسه تطبیقی پیمان­نامه مدینه با رویکردهای جدید حل اختلاف در غرب، چه موارد مشابهی میان این دو رویکرد یافت می­شود؟ فرض بر آن است که در هر دو مورد، با وجود تفاوت­های فرهنگی کوشش می­شود که اختلاف­ها با رویکرد به تعیین میانجی که در پیمان­نامه مدینه، پیامبر6 بودند، تقسیم اختلاف به مؤلفه­های کوچک، تعیین اصول، پذیرش نظام طراحی شده میانجی­گری و پذیرفتن اقتدار بالاتر حل شوند. چنین ساختاری که نسبت به زمان خود بسیار مترقی بود در جامعه، صلحی ماندگار ایجاد کرد و در مقایسه با رویکردهای کنونی حل اختلاف در غرب، نه تنها ضعف ندارد بلکه در مواردی از آن قوی­تر طراحی شده است. چنین خصوصیاتی در پیمان­نامه مدینه، آن را از یک پیمان محدود منطقه­ای خارج می­کند و در ردیف پیشرفته­ترین اصول حل اختلاف قرار می­دهد.

شیخ عباس قمی به عنوان یکی از محدثان، مورخان و مولفان توانمند سده 14 هـ. ق. بینش و روش خاصی را در گزینش و ارائه گزارشات تاریخی ـ که اکثر این گزارشات در حوزه تاریخ شیعه، بالاخص زندگانی ائمه معصومین (ع) است ـداشته است. با غور و بررسی در محتوای تألیفات شیخ عباس قمیمی توان به تاریخنگری و تاریخنگاری وی پی برد. به طور معمول علایق و اعتقادات هر مورخی، اعم از مذهبی، سیاسی و اجتماعی و یا علائق و تجربه های شخصی و درونی او، در شکل گیری بینش وی موثر واقع می شود، و بدون شک این بینش تاریخی، بر تاریخنگاری وی نیز تأثیر می گذارد. تألیفات و نوشته های شسخ عباس قمیبر نگرش عوام و مواضع برخی صاحب نظران شیعه به تاریخ، تأثیر گذاشته است .اینامر سبب شده است،در این نوشته به صورت توصیفی ـ تحلیلی بینش و روش تاریخنگاری او مورد بررسی قرار گیرد. این پایان نامه در صدد پاسخ دادن به این سوالات است که مبانی معرفت شناسی، انسان شناختی و مبانی اعتقادی و مذهبی شیخ عباس قمی چه تأثیری بر تاریخنگاری او گذاشته است ؟ فرضیاتی که در پاسخ سوالات فوق طرح شده بدین قرار است: بینش معرفت شناسی شیخ عباس قمی موجب توجه او به معرفت نسبت به اصول دین اسلام و هم چنین عبرت آموزی از تاریخ شده است.بینش انسان شناختی شیخ عباس قمی موجب توجه وافر او به اخلاقیات و هم چنین نقش متوازن انسان و مشیت الهی در تعیین سرنوشت انسان شده است.مبانی اعتقادی و مذهبی شیخ عباس قمی موجب شده تا او از افق اندیشه های شیعی به رویدادهای تاریخی بنگرد و با استفاده از مبانی کلامی به اثبات حقانیت ائمه معصوم (ع) بپردازد. در مجموع می توان دستاورد اینپژوهش را شناخت تاثیری عنوان کرد که،مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی و مبانی اعتقادی و کلامی، بر تاریخنگاری وی گذاشته است.در بعد انسان شناسی ،شیخ عباس قمی ،جدای از این که برای تاریخ، اهداف و فوایدی را بیان میکند،نوعی معرفت شناسی دینی را هم با تکیه به اصول دین اسلام در ضمن تاریخنگاری اش عنوان میکند.در بعد انسان شناسی هم، سعی نموده،با تلفیق بین تاریخ و اخلاق ،زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم سازد.در بعد کلامی و اعتقادی،شیخ عباس قمی با به کارگیری اعتقاداتمذهبی وشیعی قصد اثبات حقانیت ائمه شیعه را داشته است.

سده‌ی چهارم هجری یکی از درخشان‌ترین سده‌های تمدن اسلامی است که ماشاهد ظهور مورخان بزرگی هستیم .یکی از این مورخان ابونصرمطهربن‌طاهر مقدسی (355ه /966م) مولف کتاب"البدء‌و‌التاریخ " می‌باشد. کتاب‌ مقدسی یکی از مهم‌ترین متون تاریخنگاری تمدن اسلامی است که کوشش می‌شود باشناخت بینش تاریخی مولف، از طریق بررسی شاخصه‌هایی چون بینش معرفت شناسانه و بینش شریعت مدارانه چگونگی بازتاب این بینش را در تاریخنگاری وی بازجسته وتأثیر آن در روش تاریخنگاری او تحلیل شود. برای تحقق این هدف، این پرسش مطرح است: بینش تاریخی مقدسی برروش تاریخنگاری او چه تأثیری داشته است؟درپاسخ به این پرسش فرض بر آن است که تأثیربینش تاریخی مقدسی برروش تاریخنگاری سبب اتخاذ روش علّی(باشدت وضعف) ازسوی وی شده وتاریخنگاری او را از واقعه نگاری به سطحی نزدیک به آنچه که امروز تاریخنگاری علمی‌‌خوانده می‌شود ارتقا، داده است. مقدسی با نزدیک شدن به بی‌طرفی تاریخی در نقل روایات،بینش تاریخی را از مرزهای سنتی ورایج آن فراتربرد. افزون برآنچه آمد، مقدسی تاریخ را به حکمت عملی نزدیک ساخته وآن را محملی برای انعکاس آن قرارداده است چنانکه یکی از مهم‌ترین فواید مطالعه تاریخ را بهره‌مندی خردمندان از آن می‌داند.از سوی دیگر بینش فلسفی مقدسی سبب رویکرد جدی او به مسائل اعتقادی وکلامی شده‌است. وی نتوانسته ارتباط مستحکمی بین تاریخ و فلسفه پیداکند و از فلسفه برای اثبات عقاید و مباحث پرجدل بهره گرفته است. بینش فلسفی گفته شده دربخش تاریخی کمرنگ ودر برخی موارد ناپدید می‌شود. همین امرباعث شده که اثر وی دچار یک نوع گسست معنایی شود. با این حالنگاهو بینش مقدسی برآیند سده پرجدل چهارم می باشد که وی با توجه به علاقه‌ای که به دین اسلام داشته این کتاب را به قصددفاع ازاسلام نوشته است. تاریخنگری- تاریخنگاری- مطهربن طاهرمقدسی- معرفت شناسی - شریعت‌مداری

این پژوهش در پی بررسی تحولات معجزه نگاری پیامبر(ص) از ابتدا پیدایی آن تا سده ششم هجری است. از این پس با منطق اکتشافی از متن روایات و با بهره گیری ازروش های کمی در بین هریک از کتاب های سده اول تا سده ششم هجری، طیفی ترسیم می شود تا فراوانی سنجیو یا فرایند تمرکز و پراکندگی حاکم بر تعداد وانواع معجزات پیامبر(ص) را به خوبی نمایان کند. نتایج بررسی معجزات ارائه شده در کتاب های سده اول تا سده ششم هجری نشان می دهدکه معجزه نگاری از سده نخست تا سده ششم از نظر تعداد و تنوع معجزات دست خوش تحولاتی شده است بطوریکه می توان تحول معجزه نگاری از نظر تعداد روایات را در بین این سده ها، یک سیر فزاینده در نظر گرفت و همچنین بسامد معجزه نگاری در طی این سده ها، تمرکز روایات را بر معجزات علم غیبی پیامبر(ص) و پراکندگی روایات را بر معجزات مبارزه طلبانه ایشان نشان می دهد.

13سال از دوران دعوت 23 ساله پیامبر (ص) در مکهسپری شد. بعد از آن که دعوت عمومی پیامبر(ص) آغاز شد، دو جناح موافق و مخالف در ارتباط با پیامبرشکل گرفت. در دوران مکی که ساختار و وضعیت اجتماعی مکه تغییری نکرده بود، موافقان و مخالفان پیامبر برحسب دوره جاهلیت از جایگاه و منزلت مقبولی برخودار بودند. پژوهش حاضر درصدد است تا با رویکردی توصیفی و بهره گیری از روش های آماری، افراد، جایگاه و منزلت اجتماعی موافقان و مخالفان پیامبر در دوران مکی را از زمان بعثت در دوره 13 ساله مورد شناسایی و بررسی قرار دهد.در این دوره 55 نفر از موافقان و مخالفانبا تعیین شاخص های منزلت اجتماعی که شامل سن، وابستگی قبیله،وابستگی طایفه، سکونت ، اصل و نسب، وضعیت اقتصادی و شهرت است مورد تفکیک قرار گرفته و به صورت برآیندهای بالا، متوسط و پایین ارزیابی شده است و در نهایتمقایسه فراوانی آنها در قالب جداول و نمودارهایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان دهنده آن است که 58%.از موافقان از سن پایین و 58%ازمخالفان از سن نامعلومی برخوردار بودند. در وابستگی قبیله ای 81% از موافقان و 96% از مخالفان جزء قبیله قریش بودند. در وابستگی طایفه ای نیز بیشترین موافقان پیامبر(ص) با 12% به طایفه بنی هاشم تعلق داشته و قبایل بنی عبد شمس ، بنی مخزوم و بنی تیم هر کدام به طور مساوی 10% را دارا بودند.بیشتر مخالفان پیامبر(ص) نیز با 17 %و 21 % به ترتیب متعلق به طایفه های بنی جمع و بنی عبد شمس بودند. همچنین مخالفان در طایفه بنی هاشم 17% و در طوایفبنی مخزوم و بنی سهم به طور مساوی 5/12 % را تشکیل می دادند. زادگاه موافقان و مخالفان به ترتیب با کسب 84%و 96%در مکه بوده است. نیز42% از موافقان از اصل و نسب بالا و 58% از مخالفان از اصل و نسب متوسطی برخودار بودند. نیز 55%از موافقان از وضعیت اقتصادی متوسط و 79%از مخالفاناز وضعیت اقتصادی بالایی برخودار بودند.71% از موافقان و 54% از مخالفانفاقد شهرت بودند. در بخش سطح اختلاف نیز بین دو گروهموافقان و مخالفان تنها در وضعیت اقتصادی اختلاف سطح دیده شد.

جنگ بدر یکی از مهم ترین و سرنوشت ساز ترین جنگ های صدر اسلام از اهمیت ویژه ای در تاریخ اسلام برخوردار است که اهمیت آن را در پرداختن قرآن به ذکر تفصیلی آن در سوره ی انفال می توان دریافت. به همین دلیل صحابه ای که در این جنگ در رکاب رسول خدا (ص) حاضر شدند به بدریون موسوم شده و نسبت به سایر صحابه از جایگاه ویژه ای بهره مند شدند. جایگاه ویژه ی بدریون سبب شد که حضور و جانبداری آنان از یک گروه سیاسی، وزنه ی سنگینی در جهت گیری به شمار آید.دوران حکومت امام علی (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبود. با بررسی نوع تعامل بدریونی که در دوران امام علی (ع) در قید حیات بودند، چهار نوع عملکرد شناسایی شد که شامل افرادی در گروه های رفتاری موافق با 57/8%، مخالف با 2/2%، اهل قعودی که با امام علی (ع) بیعت کرده ولی در جنگ با آن حضرت، همراهی نکردند با 4/4% و گروه چهارم، افرادی که منابع گزارشی از عملکرد و نقش آنان در زمان امام علی (ع) نداده اند با 35/6% تقسیم می شوند. در بررسی تمام رفتار و عملکرد صحابه ی بدری حاضر در خلافت امام (ع)، گروه رفتاری موافق درصد بیشتری را نسبت به سایر گروه های رفتاری تشکیل می دادند. هم چنین در میان موافقان بدری امام (ع)، درصد بیشتری در جنگ های آن حضرت ایفای نقش کرده اند تا سایر مناصب سیاسی، فرهنگی و اجتماعی. حضور برخی از آنان در جنگ های امام علی (ع) با وجود کِبَر سن، تاثیر گذاری آنان را در جهت گیری های سایر مسلمانان نشان می دهد. هم چنین از نتایج تحقیق بر می آید که انصار بدری بیش از مهاجران بدری در خدمت و رکاب امام علی (ع) بوده اند.